Prosvjetni rad, broj 23, mart 2014.

Iz istorije crnogorskoga školstva
150 godina škole u Velici
Piše: BRANKO JOKIĆ

Pouzdano se zna da su prvu (četvororazrednu) školu Veličani imali 1864. godine, a po nekim podacima i nekoliko godina ranije (Branko Jokić: Koliko je stara škola u Velici, Prosvjetni rad, 1983). U početku je nastava izvođena u privatnim kućama (Rada Mikića i Arsenija Jokića), a prva namjenska zgrada za školu podignuta je 1887.godine, na imanju Arsenija i Spasoja Živaljevića (malo niže od sadašnje lokacije).
U Knjaževini Crnoj Gori, osnovno (četvorogodišnje) obrazovanje bilo je obavezno. Ali, u uslovima neprestanih ratova i siromaštva, iako su Veličani i tada veoma cijenili školovane ljude, škola nije redovno radila, pa su je pohađali i stariji, koji su istovremeno o ramenu noslili puške. Broj đaka je zavisio od tih, ratno-mirnodopskih prilika. Na primjer, kretao se ovako: 1898. godine od devet do 45, 1900. godine bilo ih je 33, od 1901. do 1903. godine od četiri do 29, od 1904. godine do balkanskih ratova najviše 40. Tada je škola prekinula rad i, mada sa manjim brojem đaka, obnovila ga uoči Prvoga svjetskoga rata, a nastavila ga u i vrijeme austrougarske okupacije.
Među učiteljima od polovine 19. vijeka pa do balkanskih ratova, bili su i Veličani: pop Dmitar Popović, Jefto, Milutin, Rade, Mihailo i Novica Popović, Vuksan Đ. Gojković, Pavle Knežević, Jelena Veljović (Popović-Knežević), Radule Stamatović i drugi. Svi su imali završene bogoslovsko-učiteljske ili učiteljske škole.
Da je škola bila „jaka” svjedoči i Milić Zakov Jokić, u svojim memorskim bilješkama. On je 1920. godine pohađao četvrti razred, kod učitelja Pavla Kneževića. Između ostaloga, piše kako je učitelj „zadavao svim đacima neku pjesmicu koju je trebalo odeklamovati“ u nekoj svečanoj prilici. Njemu je, iz knjige Deklamator, “koja je bila debela oko 15 santimetara“, izabrao pjesmu Berber Trajko. Imala je 27 listova, odnosno 54 strane, pa je „po cio dan čitao i pamtio“ i kada je, na Svetoga Savu, „sva Velika došla kod škole“, popeo se na improvizovanu binu i „deklamovao“: “Ponedeljak je, danas se niko ne brije / Ali meni, ipak, dugo vreme nije. // Dok dovedem u red moje brijačice / i promenim vodu gde su pijavice…“ I – tako je „ređao“, sve do kraja, svih 54 strane, a da “nije zapeo“. Bio je ponosan kada su na pitanja „čije je ovo dijete“, učitelji odgovarali “Zaka Jokića“, pa mu se tako obimna “deklamacija”, čiji je sadržaj za njegov način života (za veličku realnost) u potpunosti bio apstraktan i besmislen, posrećila: svi su Zaku zborili da “ovako bistro dijete mora da šalje na dalje školovanje”. Što se i dogodilo…
Broj đaka u veličkoj školi još više je rastao pa je 1920. godine dostigao 120 a između dva svjetska rata bivao je i veći. Prvih dana poslije oslobođenja, 1945. godine, Veličani su sopstvenim radom adaptirali u ratu zapaljenu školsku zgradu i već školske 1945/6. počela je s radom. Najprije dva, potom četiri, a 1959/60. bilo je čak i pet odjeljenja. Učitelji, do  1980.godine bili su: Bogdan Knežević, Ilija Radević, Ivan Dedović, Momčilo Ćulafić, Božo Čukić Vlajko Radević, Milorad Ugrenović, Milić Jevrić, Vojo Knežević, Vojo Tomović, Vukman Tomović, Bratiislav Ljutić, Petar Stanisavić, Milo Laban, Mulutin Garčević, Slobodanka Novović, Milica Bandović, Dragica Komatina, Veljko Simonović, Natalija Rajović, Todorica Šoškić, Stanoje Jokić, Dafina Laban, Jezdimir Zogović, Branko Jokić, Momčulo Šoškić, Radojko Gojković,  Nenad Dragan Živaljević i Radmia Petrović.
U Novšiću (koje je poslije balkanskih ratova bilo u sastavu Veličke opštine) školska zgrada je izgrađena 1948. godine (na eksproprisanom  imanju Rame M. Mehovića, Bajrama A. Mehovića, Kasima Mekulovića, i Bajrama R. Bučevića).
Sve generacije Veličana s kraja 19. i početka 20. vijeka uglavnom su završavale četiri razreda, ali malo ih je nastavljalo. Zato je za masovnije (dalje) školovanje poslije Drugoga svjetskoga rata od velikoga značaja bila osmogodišnja škola u Murini, koja je osnovana 1953. godine (tamošnja četvororazredna škola počela je da prerasta u osmorazrednu). Ona je školske 1956/7. imala blizu 600 đaka i njihov broj se uvećavao, da bi sredinom sedamdestih godina, narastao čak na oko 750…

Srednje obrazovanje najviše je podrazumijevalo završavanje Bogoslovsko-učiteljske ili učiteljske škole. Pretežno u Prizrenu, ali, nekoliko Veličana je učiteljske škole završilo i u Skoplju, Beogradu, na Cetinju i drugim mjestima. Prvi Veličanin koji je završio Bogoslovsko-učiteljsku školu u Prizrenu (1880.godine, u sedmoj generaciji) bio je Savo Gojković Veljović. Sedam godina kasnije tamo je maturirao i Jefto M. Popović, a potom još nekoliko Popovića… U prvoj generaciji novoosnovane Beranske gimnazije, školske 1913/1914, bio je i Bogdan A. Radević, a u Peći Radisav Savov Paunović i Rade Maksimov Živaljević. Prvi svjetski rat im je prekinuo školovanje, pa su nastavili tek nakon prisajedinjenja Crne Gore Srbiji, 1923.godine. Narednih godina, u Peći, koja je bila oblasni centar (Metohije, u Banovini zetskoj) i kojoj je na razne načine “gravitirala” i Velika, bilo sve više veličkih gimnazijalaca. Među njima Živaljevići: Radisav Milovanov, Branko Maksimov, Milorad Radisavov i Ljubo Radosavov, Mikići: Golub Nikolin, Vladimir i Mlađen Kostadinovi, zatim, Radisav i Vojo Sava Paunovića, Milan (Mikov) Stešević (iz Bjeluhe) i Milić Zakov Jokić (iz Volujaka). Kasnije i Milutin (Zakov) Jokić, Miloje (?) Jokić i još neki.
Istovremeno je počelo i interesovanje za univerzitetske studije. Poslije Ilije Vučetića (koji je krajem 19 vijeka studirao teologiju i filozofiju na Duhovnoj akademiji u Petrogradu), prvi fakultetski obrazovani Veličani bili su: Golub Nikolin Mikić (završio pravo u Subotici, 1923. godine), Rade Maksimov Živaljević (završio pravo, u Beogradu, 1926. godine) i Radisav Savov Paunović (završio slavistiku 1926. godine). Potom su studije završili i sinovi penzionisanoga pukovnika i komandanta Gornjovasojevičke brigade (poslije Radomira Vešovića) Kostadina Mikića – Vladimir (medicinu) i Mlađen (pravo, na Sorboni). Radisav Milovanov Živaljević završio je krajem tridesetih godina dva fakulteta – pravo u Beogradu i ekonomiju u Subotici. Između dva rata pravni fakultet završili su i sinovi Jefta Popovića Svetislav i Svetomir i Vojo Savov Paunović…
Uglavnom su se školovali sinovi imućnijih… Zato, ma koliko to bilo „grubo rečeno“, puna istina je da je, u cjelini gledano, svim Veličanima (u socijalno-materijalnom smislu) ravnopravnije školovanje, to jeste taj veliki „prozor u svijet“, omogućen nakon Drugoga svjetskoga rata, odnosno u doba Josipa Broza. Nekoliko godina kasnije, fakultete su završili Miroslav Popović, Vlasto, Momčilo i Velimir Knežević, Ljubomir, Milorad, Radmila i Milosava Živaljević, Gojko Gojković, Vujadin G. Jokić, Drago Petrović, Vlado Vučetić, Komnen Knežević, Borislav V. Jokić, Dragutin R. Stešević, Milan LJ. Jokić i drugi. Potom (naročito krajem šezdestih godina) nove generaciije su prosto “jurnule” na visoke škole, pa ih je na stotine steklo univerzitetske diplome, raznih struka, a blizu sto i doktorate, magistrature i specijalizacije.

Ženska đeca, mada u malome broju, počela su da pohađaju četvororazrednu osnovnu školu nakon Prvoga svjetskoga rata, a kasnije ih je bilo koliko muških, a u nekim periodima i više. Ali, nastavak školovanja za njih je bio nezamisliv – iz materijalnih razloga i tradicionalnih shvatanja da “žensko ne valja slati u školu”… Prve Veičanke koje su prije rata pohađale gimnaziju bile su Radmila Radeva i Milosava Radosovova Živaljević. One su i prve koje su završile fakultet – Radmila medicinski (1952. godine) a Milosava je postala profesor geografije (1953. godine). Desetak godina iza rata nova generacija đevojaka je završila osmogodišnju, a potom i srednje škole – ekonomsku Milijana Tomice Gojković i Stanija Ćana Milenkova Vuković, a gimnaziju Lela i Beba Ratkove Jokić. Fakultet je tada završila Milosava Miloševa Knežević. Tek 15-tak godina kasnije, bilo je više visokobrazovanih Veličanki, a sada ih je preko stotinu…
Jednom riječju, podaci o obrazovanju Veličana i njihovome masovnome sticanju srednjoškolskih, a potom izuzetno velikoga broja fakultetskih diploma su zadivljujući. Kada se imaju u vidu opšti životni uslovi poslije Drugoga svjetskoga rata, siromaštvo, udaljenost osmogodišnje i srednjih škola, te (iz raznih razloga) nedostupnost fakulteta, oni su prosto nevjerovatni. Ali, za one koji poznaju bistar um, karakter, upornost, ambcioznost i druge osobine Veličana, nijesu i previše iznenađujući. Nakon što su im preci stoljećima čuvali slobodu i ujedinili se sa Crnom Gorom, to je najveći pojedinačni i zajednički uspjeh Veličana u svoj dosadašnjoj istoriji i njime se može pohvaliti rijetko koji drugi kraj, posebno selo.