PIŠE:Marko Jokić
POLAZAK ZA THETH
Na Vaskrs 28.04.2019. godine, rano ujutro krenuh na duže planirani put u samo podnožje albanskog dijela Prokletija u naselje Theth. Ranije planirano putovanje je podrazumijevalo dobre pripreme:odabrati najbolju trasu puta,prikupiti dovoljno istorijskih i drugih podataka o tom naselju i njegovom stanovništvu,obezbijediti domaćina koji će moći da odgovori na neka od pitanja koja su predmet ove posjete,..
Razlog putovanja je pokušaj prikupljanja dodatnih podataka o veličkim Šaljanima.Ova posjeta će pomoći da se rasvijetle još neka od pitanja oko porijekla veličkih Šaljana.
Moj saputnik na tom interesantnom putovanju je Vaid Frljučkić,diplomirani inženjer laboratorijske tehnike iz sela Vranj pored Tuzi,zaposlen na Institutu za javno zdravlje u Podgorici,inače odličan poznavalac albanskog jezika,tradicije i kulture.
Put od Podgorice do Thetha je oko 110 km.Dio puta do grada Kopljika izvanredan,a dalje za nas dosta velika nepoznanica.
Oko 8:30 časova prelazimo granični prelaz Božaj (Hani i Hotit na albanskom),bez većih procedura.Uputismo se prema Kopljiku (putni pravac Podgorica-Skadar),gdje nam je do skretanja za Theth ostalo još nekih 14 km.Vrlo brzo stižemo do kružnog toka,na kojem stoji oznaka za Theth,gdje je upisano 71,7 km.Napuštamo prelijepu saobraćajnicu i skrećemo na asfaltni put,koji je širine 3,5-4 m ,sa nevelikom frekvencijom automobila.Put ide ravnicom,koja je veoma naseljena.To je Gornji Kopljik.Nedugo zatim,stižemo do širokog rječnog korita,koje je potpuno suvo.Saznajemo od mještana da je ta nekadašnja rijeka presušila u davnim vremenima.Albanci to korito zovu Prroni i Thate (Suvo korito ili Suvi potok).Lijevo od puta je malo selo Poica,sa dvadesetak kuća,smješteno na našto malo ravnog zemljišta u podnožju kamenih strana.Primjećujemo,da plodnog zemljišta ima samo na obalama Prroni i Thate,koje daje utisak terasa smještenih nad tim suvim koritom.Ne možemo se oteti lijepom utisku,da je zemljište putpuno obrađeno i bojom podsjeća na crni humus.Zapažamo pored puta stada ovaca i dosta goveda.
Put je dobro obilježen znacima obavještavanja (na albanskom jeziku),tako da je putniku namjerniku olakšano putovanje.Na prvoj sledećoj skretnici,odvaja se lijevo put za mjesto Zagor (na tabli stoji:Rruga per Zagor ili Put za Zagor).Mi nastavljamo pravo,nailazimo na selo Lohja,koje je izgledalo prelijepo,sa dosta lijepih i ograđenih parcela pored samog puta.Već nam se stvara slika o vrijednim stanovnicima,gdje je svaka parcela kultivisana a primjećuju se i iznikli usjevi:krompir,kukuruz,…Ovdje je klima još uvijek mediteranska.Naselje je možda na neki 200-300 m nadmorske visine.Nedaleko od sela Lohja je malo naselje Dedaj sa dosta novih kuća,koje su uglavnom sa dva ili više spratova.Stare kamene kuće su renovirane i daju posebnu draž ovom naselju.Usputno ima manjih trgovina,kafana i malih restorana.
Ispred nas se naziru predjeli koje priroda nije obdarila ravnicom i obradivom zemljom.Baš u takvom ambijentu je malo selo Bzhetë (Bžete),kamenito i neplodno,sa katoličkom crkvom u selu.Izlaskom iz Bzheta na pomolu je ravnica,koja se prostire sa obje starne Suvog potoka.Tu je smješteno prelijepo selo Mekaj,sa dvadesetak kuća.Ista slika kao i u drugim selima,sve obrađeno sa dosta ovaca i goveda koje su na ispaši u kamenitim padinama iznad sela ,sa dosta sitnijeg rastinja.
Nove kuće na putu prema Thethu (foto:M.Jokić)
Putujući dolinom Suvog potoka,primjećujemo da je ta dolina u ranijim vremenima bila vjerovatno gusto naseljena,jer nakon sela Mekaj brzo stižemo u mjesto Xhaj (Džaj),za koje imamo podatak da je ime dobilo po starinačkom stanovništvu Džani koje je najvjerovatnije (po predanju) bilo vlaško,a njih su ovdje zatekli Škrelji,koji su se doselil davno iz okoline Plava.Džani su inače danas albanizirano stanovništvo,ali po kazivanju mještana znaju za svoje vlaško porijeklo.Mještani nam preporučuju da pođemo lijevo prema brdu,gdje ima prelijepi restoran.Zbog naših obaveza u Thethu ne odlučujemo se na posjetu tom restoranu,već nastavismo dalje i stigosmo do sela Ducaj,smještenog na malim zaravnima pored Proni i Thate,a nedaleko od njega još jedno malo naselje Gryke Lugjit.Od grada Kopljik putujemo već oko 25 minuta,a ispred nas otvara se pogled na nešto veće selo.To su Boge,poznato selo u plemenu Škrelji.U selu se osjeća život,iz puno dimnjaka izbija dim.Kuće dosta zbijene i naselje djeluje prilično veliko,sa dosta novih kuća. Može se reći i centar okruga i plemena Škrelja.Lijevo iznad puta, za seoske prilike poveliki hotel, a pored puta i nekoliko restorana.Jedan od njih je restoran-bar Qendra,a malo iznad hrišansko (katoličko groblje) i katolička crkva Shin Mehilit.
Restoran Qender u selu Boge (na putu za Theth,foto:M.Jokić)
Poslije pređenih 39 km od Kopljika (za nekih 42 minuta),nastavljamo novim asfaltnim putem koji vodi prema prevoju Qafa e Thores.Put sa dosta krivina,širine oko 4,5-5m.Počinjemo penjanje prema prevoju.Do vrha je uspon sa dosta serpentina.Pored puta nailazimo na veliko stado ovaca i mladića sa oko 20-tak godina.Pitamo ga,koliko ima još do Thetha?Umjesto odgovora koji očekujemo,on nas iznenadi:”Do prevoja asfaltom ima oko 12 km,a dalje ne možete nastaviti .Put je loš,makadam.Ovim kolima dalje nećete moći”.Pozdravljamo mladića i nastavljamo put prolazeći kroz naselje Fushe i Okolit (Polje Okoli).Malo visočije nailazimo na dosta snijega pored puta,ali put je očišćen i prohodan. Vrlo brzo stižemo na prevoj visine 1750 m gdje zaista prestaje asfalt,a dalje nastavlja loš makadam,širine nepuna 3m.Sam prevoj je orijentaciona granica plemena Škrelja i Šalja.Kasnije će nam u Thethu reći,da je tuda pored same Qafe e Thores bio put koji je vodio od Vusanja prema Skadru.Po toponimima zaključujemo da se radi o putu koji opisuje prota Miloš Velimirović,a kojim su veličani putovali za Skadar.Pogled sa tog prevoja desno,niz planine koje se spuštaju prema moru,je orijentaciono granica Škrelja i Šalje.Nešto dolje niže,tom granicom,sa lijeve strane su šaljska sela Lekaj,Ljotaj (nedaleko od te granice),a malo dublje u unutrašnjost Šalje i mjesta Abat,Pecaj,Vuksanaj,… i drga šaljska sela.
Prevoj Qafa e Thores (1750 metara nadmorske visine)
Pogledasmo kilometražu i konstatujemo da od Koplika vozimo oko 53 km,za nekih 55-60 minuta,uz malo usputnih zadržavanja i fotografisanja.Tu,na samom prevoju odlučismo da malo izađemo i razgledamo prelijepe pejzaže koji su pred nama.Znamo da je Theth na nadmorskoj visini 800-900 metara,dolje u dolini sabijenoj između kamenitih prokletijskih strana.Pravo pred nama prelijepi prizor kamene pustinje koja se nadvisila nad naseljem Theth.To su Prokletije ili Proklete planine ( na albanskom Bjeshkët e Nemuna),kako ih je nazivalo domicilno stanovništvo.Ispred nas u daljini sama golet,kamen i surovost .Još uvijek planine pune snijega,sa lijeve strane,prema googl mapi prepoznajemo:Shkembjet e James,Qafa e Kllogjines,Qafa e Riskolit,a desno Qafe Rrethit Vizhnes.Ispod njih su Gropa e Portes,a od nje desno Qafa e Shtegui Dhenve.Još malo u daljini,visočije i desno su Maja Arapit,Maja Jezercit,…
Mi ipak odlučimo da nastavimo put,jer 18 km makadama jesu izazov,ali tu smo nadomak Thetha.
Nakon kratke vožnje nailazimo na restoran iznad puta.Pored puta zapažamo jedno spomeničko obilježje.Između dvije kamene gromade je smještena kamena ploča sa likom Mari Edit Durham,koja je nekoliko puta posjećivala ove krajeve i objavila putopise u svojim knjigama (Jedna od njih je High Albania,u kojoj je poglavlje posvetila Šaljanima).Šaljani je smatraju najvećim prijateljem toga plemena.Stanovnici ovog kraja su je nazvali “Kraljica Albanije”.
Spomen obilježje “Kraljici Albanije-Mari Edit Durham)
Makadamski put od Qafe e Thores do Thetha (Foto:M.Jokić)
Naše spuštanje prema Thethu traje već 40 minuta.Primjećujemo da je naselje još uvijek daleko.Put je užasno loš.Vozimo 8-10 km na sat.Brži pješak nas može pratiti skoro korak u korak.Srijećemo po neki automobil.To nas raduje,jer očigledno nijesmo sami u ovoj pravoj divljinii.Ova zabit je očigledno interesantna i drugima.Automobili su uglavnom terenski (džipovi,visoka kombi vozila),ali evo konačno srijećemo i limzinu marke Pasat.To nas ohrabruje da ćemo i mi moći tim putem.Problem nam čini mimoilaženje na putu.Put je izuzetno uzan,sa rijetkim proširenjima.Domicilni vozači koje srijećemo pokazuju izuzetnu ljubaznost.Zapažaju strance i svaki s kojim smo se susreli je vozio unazad,kako bi obezbijedio mjesto za mimoilaženje.Pri mimoilaženju potvrđuju svoju ljubaznost pozdravom.Sve više se približavamo odredištu,ali nam sada već čini problem grananje makadamskih puteva,koji su,reklo bi se iste važnosti.Već nailazimo na rijetke stambena objekte,koji su upravo na stranama blizu doline.Pored jedne kuće mladić utovara džakove đubriva na manju prikolicu.Nazovemo mu dobar dan (“mir dita”) i pitamo koliko je do Thetha.Vrlo ljubazno odgovara :”Evo,ove kuće dolje u dolini,to je centar Thetha,a vi ste već u Thethu”.Poziva nas na kafu,ali mu zahvaljujemo,jer kasnimo desetak minuta.
Konačno smo na obali Thetske rijeke (Ljumi i Thetës),prelazimo preko mosta,baš tamo gdje je na lijevoj obali rijeke smješteno naselje.Pogledamo vrijeme i vidimo da je 11:15h. Naše putovanje od Tuzi (nadomak Podgorice) do Thetha,sa graničnim formalnostima i kratkim usputnim zadržavanjima su trajala oko 3 sata i 10 minuta.
UPOZNAJMO THETH I ŠALJU
Od ispod samog podnožja Prokletija,sa nešto strmijih strana,pa duž ravnice Thethske rijeke smještena su neka od naselja nastala u zadnjih trista godina.Najprije,na blagoj padini ispod Prokletija su Okoli i Nikgjonaj,a dolje niže duž lijeve obale rijeke naselje Theth na nekih 800-900 metara nadmorske visine,koje je očigledno bilo gusto naseljeno,sa puno kamenih kula koje su putopisci opisali kao dvospratne,trospratne i četvorospratne kamene kuće od klesanog kamena.Iznad Okolija na visini 1600-1700 metara je puno izvora vode,koji su aktivni tokom čitavog ljeta i daju dovoljne količine vode za navodnjavanje usjeva tokom ljeta u Nikgjonaju,Okoiju i Thethu.U Okoliju je po pisanju Branimira Gušića bilo puno mlinova (dr Branimir Gušić,JAZU,Zbornik za narodni život i običaje:“Pećki put,najveći prelaz preko Prokletija,knj.42 (1964))“.
Dio naselja Theth
Od ovih naselja je najprije nastalo naselje Theth.Prema predanju,naselje je osnovao Ded Nika iz sela Pecaj,brat Pec Nike,Lot Nike i Lek Nike.Ravnica na kojoj je današnje naselje u davnim vremenima je bio ljetnji katun braće Nik i do tada je nosilo ime Buni ë Shalës.Ova tri naselja su kasnije narasla na oko 3000 stanovnika.Nakon velike depopulacije stanovništva,danas ima oko 150-200 stanovnika.U centralnom naselju je veliki broj izuzetno lijepih kamenih kula,koje su građene prije više od 150 godina (Kule su opisali u svojim knjigama i radovima:,Mari Edit Durham-“High Albania 1909.g”,dr Branimir Gušić u pomenutom radu,fra Lovro Mihačević-“Po Albaniji-dojmovi s puta,1911.”,dr Franz Baron Nopcsa-“Aus Shala und Klementi,1911.g”.,Hyacinthe Hecquard-“Huete Albanie,1858.g.”,i mnogi drugi).U Thethu postoji devetogodišnja škola,istina sa veoma malim brojem djece,zgrada nekadašnje opštine,crkva koja je podignuta nakon naseljavanja ovih predjela,sa sveštenikom koji dolazi tokom ljetnjih mjeseci iz Italije.Prije podizanja ove crkve,narod ovog kraja je vjerske obrede obavljao 18 km južnije u selu Abat,gdje postoji crkva koja je podignuta početkom XVII vijeka (po nekim izvorima u prvoj polovini XVI vijeka).Selo Abat je dobilo ime po prvom katoličkom svešteniku ( iz Italije )koji je ovdje obavljao vjersku službu oko 30 godina (Izvor:Acta Albanica).U Šalji postoje tri crkve,sve su katoličkih vjernika.Nema vjerskih objekata drugih etničkih zajednica,niti ih je ikada bilo prema saznanjima domicilnog stanovništva i katoličke crkve.Taj podatak će nam potvrditi i saznanje o stanovništvu koje je živjelo na tom području,od najstarijih vremena do danas.
Naš ulazak u Theth (poslije izuzetno teškog putovanja makadamom) je zaista bio pun izuzetno lijepih utisaka i slika.Najprije uočavamo staricu pored dosta velikog stada ovaca,pored Thetske rijeke.Starica krepka,iako ima više od 80 godina.Na njoj dugačka i veoma široka crna raša (suknja),djeluje kao tkana ili pletena.U gornjem dijelu odjeća od vune,crna i nešto tamno kafeno.Na glavi crna marama,podvezana iza glave.Antropološke crte lica,podsjećaju na naše žene u Velici.Naravno i odijevanje,naših starih žena prije 50 i više godina.Ljubazna i neposredna.Moj saputnik se obraća sa „mir dita“ (dobar dan) ,starica odgovara i pita „odakle ste“.Kažemo iz Crne Gore.“Otkuda vi iz Crne Gore ovamo“-pita starica.Moj saputnik,kaže „Ovo je moj prijatelj,čiji preci vode porijeklo iz Šalje“.Starica pokazuje radoznalost:“Jesu li se odselili prema Dečanima ili Plavu?“.Dajemo odgovor,prema Plavu.Nastavljamo naš dijalog i ona će reći „ovuda su u davna vremena prolazili razni stranci.Niko nije mogao proći,a da ga ne svratimo u kuću.Danas nije tako,narod se pokvario.Rijetko ko danas zove u kuću.Moja kuća je malo dolje,pa vas zovem kod mene u kuću,da nešto popijete“.Naravno,zahvaljujemo se starici i pitamo gdje možemo naći Gjergj (Nikola) Harusha.Kaže,eno tamo, nazad 100 metara.Ono je njegov hotel.Pozdravljamo se sa staricom,uz našu konstataciju,da se narod svuda promijenio,pa sve manje pozivaju putnike namjernike u kuće da predahnu.
Poslije parkiranja automobila malo zastajemo i razgledamo ravnicu,koja je na lijevoj obali Thetske rijeke,širine oko 150-200 metara i dužine (možda) 1,5-2 km.Impresionirani velikim brojem turističkih objekata na ovako malom prostoru.Da li je moguće u ovom „neviđbogu“ toliko stranaca,automobila,motora,gostiju,…Pa do ovog mjesta je rizično putovati ovim užasno lošim makadamom.Put dužine 18 km, kakvim nikada nijesmo putovali.Nameće nam se bezbroj pitanja.Kako je svijet saznao za ovo mjesto?Otkuda tako veliko interesovanje za ovo bespuće i divljinu? Svake sekunde novo pitanje?Novo čuđenje?Nevjerovatno!Misli mi odoše na dolinu Lima.Na Čakor,Mokru,Lijepi Do,Starac,Jelenak,Planinicu,…Pa možda sam i previše pristrasan,ali naši predjeli su Švajcarska.Zašto to ne može kod nas?Gdje griješimo i zašto?Svakako namjeravam da sa domaćinom razgovaram i na tu temu.
Stižemo ispred Hotela Logu Harushave.Lijep sunčan dan.Smjestismo se za stolom ispred hotela u hladu ispod jednog drveta sa velikom krošnjom.Prilazi mlada i simpatična djevojka da nas ponudi pićem.Obraća se na engleskom jeziku.Moj saputnik je uz izvinjenje prekida i počinje razgovor na albanskom.Pitamo je:“Da li je ovo hotel Gjergj Nikole“?Poslije potvrdnog odgovora,ona odlazi da pozove domaćina.To je njen svekar.Čovjek 70 godina,prosvjetni radnik u penziji.Ljubazno naziva dobar dan.“Ja sam Gjergj Nikola“.Pitam ga za prezime.Kaže Harush.
S lijeva na desno:Domaćin Đerđ Haruš,autor teksta Marko Jokić,domaćinova snaha Karola i sin Plum (Ispred jednog od hotela porodice Harush,28.04.2019.)
Uz izuzetno lijepe riječi dobrodošlice,započinjemo razgovor.Naravno uz mezu i peće koje je domaćin priredio.Moja komunikacija sa Gjergjom je ostvarena ranije u pripremi ovog putovanja.Znao je za moje porijeklo.Zamolio sam ga da mi nešto ispriča o Šaljanima.Ko su?Odakle su došli na ove prostore?Kada su bile seobe i kuda?Nešto o običajima?Gdje su izlazili u starim vremenima na katune?Da li su putovali prema Plavu i dalje?Kuda su se kretali njihovi stočari?Da li je u Šalji zatečeno neko staro stanovništvo?I niz drugih pitanja koja su se nametala tokom razgovora.
Gjergj nazdravlja Pećkim pivom i počinje svoju besjedu.Današnji Šaljani su se ovdje doselili negdje u prvoj polovini XV vijeka.(Kako sveštenik iz Italije još nije počeo da obavlja vjerske obrede u Thethu,to je kao dobrog poznavaoca ove regije,odredio baš Gjergja Harusha da govori o istoriji ovoga kraja,turistima kojih zaista ima puno na ovim predjelima.Trudi se da što više govori prema dokumentima koje čuva katolička crkva u Vatikanu .Dokumenta čiji je primjerak čuvan u ovim crkvama su izgorela tokom najezdi vojnika Otomanske imperije,kada su paljene ove crkve-prim.M.J).Obraća se meni i kaže:“Vjerovatno vam je poznatao iz dokumenata Srpske pravoslavne crkve,da je u okolini Dečana,Prizrena i dalje pored stočara Vlaha bilo i dosta stočara Albanaca.Po predanju,ti stočari su prije cara Dušana naselili te Metohijske prostore,a odseljavali su se sa područja današnje Albanije.Doseljavanjem Slovena ,Vlasi i Albancii su potpali pod poseban režim života,sa velikim nametima koje su im ispostavljale tadašnje vlastele.Čak je bio donešen i Dušanov zakon,gdje je bilo zabranjeno sklapanje brakova između tih Slovena i Arbanasa,odnosno Vlaha.I pored toga naše i vlaško stanovništvo je tamo živjelo sa njima sigurno nešto više od 300 godina.Albanci su tada bili hrišćani-katolici,te su i učestvovali sa tim Slovenima u Kosovskom boju.Nakon poraza u Kosovskom boju,naglo se pogoršao položaj Albanaca,Vlaha i Slovena.Pritisak na promjenu vjere,uz ogromne namete u vidu raznih davanja u stoci,proizvodima od mlijeka,poljoprivrednim obavezama,radnim obavezama,…život je postao značajno teži nego sa Slovenima.Počele su prijetnje i ubistvima-likvidacijama,da se to stanovništvo potpuno istraži.Tad su Sloveni bježali prema današnjoj Srbiji,prema sjeveru,Abanci i nešto malo Vlaha prema nepristupačnim vrletima današnje Albanije,kako bi bili što bezbjedniji.Veliki broj Vlaha (i Vlaho-Morlaka1) je tada pošao prema Hercegovini. Tad (ili nešto ranije) su dolje,niže od Šalje došli i Vlasi,koji su živjeli u Dečanskom vlastelinstvu,a po pretku Pjetru su uzeli prezime Pjetraj,a i samo mjesto se takođe zove Pjetraj2.(Po nekim istraživačima su stari narod koje su novodoseljenici zatekli na tom prostoru-prim.M.J).
Na moje pitanje:“Ima li drugih stanovnika u Šalji osim Albanaca?“.Gjergj bez zadrške odgovara „Ima,mi ih smatramo drugoplemenicima“.Nastavljamo dijalog:Pitam „Ko su oni?“.Kaže:“ Neki stari narod.Znamo da nijesu Albanci niti Sloveni“.
Nakon mojeg pitanja je li čuo za stanovnike Anas u Abatu? Kaže-da,to je bilo neko staro stanovništvo koje smo zatekli.Oni su bili neki drugi narod.Nastavljam sa pitanjima:Otkuda toliko toponima sa nazivom Bobi,Vojuši (Vajuši) u Sjevernoj Albaniji?Brzo reaguje i kaže da nezna tačno,ali je čuo da su to ostaci Vlaha,koji su se granali od ovih Anasa.Oni i danas žive u Šalji,nemaju našu slavu,ali se sada dobro slažemo.Mi ih smatramo kao narod „nižeg ranga“ (manje ugledne) i oni se dosta razlikuju od nas.
Tog trenutka mu iznosim podatke o Bobima i Vojušima kao dvije grane nastale od tog starinačkog roda (B.Gušić,Navedeni rad ).Ima mišljenja da su Bobi i Vajuši dva različita starinačka roda.Sasvim je sigurno da su neslovenska po navedenim istraživačima.
Da bi ove analize o stanovništvu završili što kvalitetnije,nastavljam sa dodatnim pitanjem:Koji je narod Mavriq,koji takođe žive u Šalji?Nijesu naši plemenici-odgovara Gjergj.Prema konstatacijama dr Branimira Gušića ,hrvatskog istraživača i akademika, oni su ostaci romanizovanog stanovništva,pastira nomada-objašnjavam Gjergju.Malo kao začuđujuće,ali domaćin kaže:“Pa to kod nas se priča,od kada znam za sebe.Znači za to ima i istorijskih tragova?Možeš li mo to poslati”?Svakako,dobićete ta istorijska dokumenta i oko 100 starih fotografija o Šalji i Šaljanima-odgovaram.
Navodim i podatke o drugim starinačkim rodovima koje su Šaljani ovdje zatekli pri doseljenju.Kasnije je jedan dio asimilovan,a neki raseljeni po Albaniji ili širem regionu.Imajući podatke o toponimima u toj regiji,te saznanja od raznih istraživača istoričara(Milan Šuflaj,Konstantin Jiriček,Gjuzepe Valentini,Pjeter Bogdani,dr Tatomir Vukanović,L.Thaloci,Acta Albanica,i dr.),nastavim razgovor sa niz pitanja o starinačkim (asimilovanim)narodima:O(k)seti,Buni3,Lopči,Bitadosi,Plani,Boksi,Murdati,Agri,Berbati, i dr.Njihovom asimilacijom je nastalo više „albanskih „ bratstava:Gabzhella,Gjokushaj,Gjovukaj,Gugaj,Koprataj ,Bardhaj,i dr. Danas sva ova bratstva su Albanci,iako još uvijek znaju svoje porijeklo,uglavnom vlaško i još nekih starinačkih rodova.
Inače o postojanju tih starinačkih rodova svjedoče,arheološka istraživanja.Njemački arheolozi su istraživali nekoliko lokacija u Šalji i potvrdili saznanja istoričara.
Slika njemačkih arheologa ( istraživača) u Thethu (Snimak iz 2008.g)
Još dugo smo pričali o nagoviještenim temama,o običajima,seobama,izlascima na katune,..(Ova pitanja će biti posebno obrađena-M.J.)
Šalja je inače regija u sjevernoj Albaniji,smještena ispod samih Prokletija,na kamenitim obroncima tih planina i malim uskim dolinama pored Thetske rijeke (Lumi i Thethit) i Shaljske rijeke(Ljumi i Shalës).Ispod samih Prokletija smještena su naselja Theth,Okoli,Nikgjonaj i Gjecaj.Thetska rijeka se nakon kanjona Grunas uliva u Šaljsku rijeku (Ljumi i Shalës),koja razdvaja nizvodna naselja na Lekaj,Dednikaj,Abat,Pecaj,Nicaj-Shalës i Vuksanaj s lijeve strane obale i Xhaferaj,Gimaj,Camaj,Dakaj,Nënmavriq,Marnikaj,Lotaj na desnoj obali rijeke.Sjedište šaljske opštine je u naselju Theth,od koga se prema kazivanju našeg domaćina Gjergja (Nikole) Haruša do Gusinja stizalo za oko četiri sata i trideset minuta(lično je više puta pješačio do Gusinja).Gornji dio (dolina oko Thetske rijeke) obiluje sa dosta izvora i vrela koji su na samim podnožjima Proklrtijskih kamenih litiica.Naziv regije Šalja datira još iz XVI vijeka i pripisuje mu se značenje sedla ili prevoja.Naziv ove regije sa današnjim imenom pominje Bonaventuri di Palako i u crkvenim zapisima na latinskom jeziku još 1634.godine.Papin izaslanik Peter Steffano Gasparini je 1671.godine zapisao naziv ovog mjesta,boraveći u Albaniji.Tada je zabilježio: „S one strane planine Agri,pri vrhu Gornjeg Puljata,se nalazi selo Šalja,koje broji 32 kuće.Stanovnici su snažni gorštaci,uvijek naoružani i potpuno nezavisni.Oni napadaju susjedne turske regije i gotovo uvijek se vraćaju kao pobjednici,..“Šaljsko pleme čine,uglavnom istoplemenici,nacionalni Albanci (hrišćani katolici) i poarbanašeni starinački rodovi,koji su zatečni doseljavanjem Šaljana.O vremenu doseljavanja Šaljana na ove prostore,postoji nekoliko zapisa,koji se podudaraju sa predanjima ovog plemena.Dolaskom Šaljana,zatečeni je narod pod imenom Anas,od kojih su današnji stanovnici Bobi , Vojuši ( ili Vajuši),Lopči,..itd..Po dokumentima katoličkih sveštenika,njih je bilo 7 kuća.Mari Edit Durham u svoj knjizi High Albania,pominje osam kuća,a neki autori 10 kuća.Danas,Boba,Lopča i Vojuša je veoma veliki broj,iako su,slobodno se može reći albanizirani.Njih opisuju kao tamnopute stanovnike niskog rasta,nomade koji su koristili pasišta ostalih vlaških nomada (izlazak na katune planine Rogan ili Rogam i pasišta oko Čerema,Rapojani,Rumice,…).Nalazimo podatke da je na tim katunima bilo Vlaha i Arbanasa koji su dolazili (u davnim vremenima) i iz okoline Đakovice.
Po pisanju dr Branimira Gušića (JAZU,Pećki put ,najveći prevoj na Prokletijama),kao starinačko(vlaško) stanovništvo se pominje i veliko bratstvo u Šalji Mavriqi,koji se smatraju poslednjim ostacima romana stočara na ovom području.
Naš domaćin Gjergj (Nikole) Haruš nastavlja nam priču o raseljavanju stanovništva Šalje koje traje nešto više od 300 godina,uglavnom prema Kosovu i Metohiji, i na području opštine Plav (Đuzepe Valentini pominje Veliku).Na Kosovu i Metohiji ih ima u Bajgorskoj Gori,u okolini Drenice (Gornji Koplik),Dobrim Vodama kod Kline,Istiniću kod Dečana,Gornjoj Luci,Donjem Streocu,Rakošu,…Đerđ Harush kaže da ima “Pisanih tragova katoličke crkve,kojim su zabilježene neke od seoba potomaka Pec Nike,Dedi Nike,Ljoti Nike i Lek Nike.Ono što je vrlo izvjesno,velički Šaljanisu su potomci Pec Nike,prvog šaljskog barjaktara (Autor ovog teksta je imao prilike da pročita obimnu istorijsku građu o Šalji,čiji su autori poznata evropska imena,autori iz Albanije,katolički misionari,itd.,te je time dopunio dosadašnja saznanja o Šaljanima ,sa onim ranije poznatim saznanjima iz pera domaćih autora.Čini se, da su osvijetljene mnoge dileme koje su do sada postojale.Konačno,imamo sada dosta novih detalja o stanovništvu toga kraja,od najranijih vremena do danas,što nam omogućava da odbacimo neke tvrdnje koje nijesu imale utemeljenja.Dosta obimna građa je u obradi,te se nadam da će nakon obrade biti dostupna veličkm Šaljanima).
Kazivanja Gjergj Haruša potvrđuju predanja i knjige albanskih autora (Doçi Pal-“Mehmet Shpendi”,Harapi M.Zef-“Historia dhe etnografia e Dukagjinit”,Fljori Bruqi-“Triumfi Shqiptar,historike,letrare,psihologjike,poetike,..,Rexhep Maksutaj-“Isniqi në rrjedha e historiseë…”,Milani Prel-“Dukagjin”,Luigj Shiti-“Dukagjini,rrugëtim në gjenezë” i dr),da je pleme Šalja formirano od 4 brata :Pec Nika,Ded Nika,Ljek Nika i Ljot Nika.
O stanovništvu sjeverne Albanije su pisali i strani istraživači:dr Milan Shufflay-”Povijest sjevernih Arbanasa” i “Srbi i Arbanasi”,Hyacinthe Hecquard-“Huete Albanie,dr Franz Nopcsa-“AUS SHALA UND KLIMENTI” i “Plemena u sjevernoj Albaniji i…” ,fra Lovro Mihačević-“Po Albaniji,dojmovi s puta”,Baldaci Antonio-“Albanija”,Durham Edit-“High Albania” ,Th.Ipen-”Albanija u prošlosti” i dr.
Šaljsko pleme je 1532.godine činilo tri barjaka:Pecaj,Lotaj i Ljekaj.Naseljavanjem područja današnjeg naselja Thet je formiran četvrti barjak Thethi.Svaki od braće je bio barjaktar po jednog dijela plemaena Šalja.
Pec Nika je prvi Šaljski barjaktar, ostali će postati kasnije formiranjem ostalih barjaka.Njegov brat je osnovao naselje Theth prije nekih 12 pasova.Na mjstu današnjeg Thetha su bil ljetnji katuni braće Pec Nike i Ded Nike.Ostala dva brata su koristili katune na Planini Rogam(n) i Čerem,a naseljavanjem doline današnjeg Thetha i potomci Pec Nike(i ostalih Šaljana) su sa stokom odlazili u Čerem,okolinu Plava,Rugove,čak do Hajle i Peštera (vidjeti navedeni rad B.Gušića).Jedan od potomaka Pec Nike,koji je naslijedio barjaktarstvo je Ljuš Prelja, poznat po zapisima pisara Miloša Dragovića (Dragović je bio pisar kod Kostadina Mikića).Te zabilješke Dragovića su za štampu priredili prije 10-ak godina dr Krsto Pižurica i Vuk Radović,a objavila podgorička Pobjeda.Posebno je interesantan susret,nakon povratka iz Skadra kada su se srela „braće po krvi i vjeri“ Ljuš Prelja i Kostadin Mikić,negdje na području današnjeg sela Pecaj.Složili su se da jesu braća po krva,ali „ne i po vjeri“, kako je tada konstatovao Kostadin jer su velički Šaljani „pod prijetnjom oružjem“ primili pravoslavlje.Prema predanju,koje su kazivali neki od Jokića,to je blio polovinom XIX vijeka.Martin Jokić,oficir crnogorske vojske je rođen 1792.godine,kao katolik4 .
Južniji dio Šalje nizvodno uz Šaljsku rijeku je bio bezvodan,sa vrlo malo plodne zemlje.Teško je bilo obezbijediti poljoprivredne proizvode (žitarice,kukuruz,krompir,…)za stanovništvo,a posebno u godinama bez dovoljno padavina.Mari Edit Durham piše u svojoj knjizi,kako su Šaljani zbog nedovoljno kolomboća (kukuruza) putovali najčeće u Gusinje,zbog blizine i bezbjednosti.Skadar je bio znatno dalji,ali i manje bezbjedan od Turaka,jer su ima Šaljani bili „veliki dužnici“,zbog čestih upada u njihove teritorije.Najviše raseljenog stanovništva za navedeni period je bilo upravo iz južnijeg dijela Šalje6.
THETH,TURISTIČKA OAZA ISPOD PROKLETIJA
Prošlo je 300 godina od formiranja današnjeg naselja Theth.Nešto kasnije se malo sjevernije formirana još dva naselja Nikgjonaj i Okoli.Do prije 10-tak godina,došlo je do ogromne depopulacije stanovništva5.Skoro da je prestala devetogodišnja škola sa radom.U maloj ambulanti je sve rjeđe dolazilo medicinsko osoblje.Njihov sveštenik sa stalnim nastanjenjem u Thethu (iz Italije) je sve manje dolazio i obavljao vjerske obrede.I danas je prisutan samo u ljetnjim mjesecima.
Katolička crkva u Thethu ,osnovana u drugoj polovini XIX vijeka
Autor teksta ispred devetogodišnje osnovne škole u Thethu
Vaid Frljučkić,ispred zdravstvene ambulante u Thethu (28.04.2019.)
Ugledni Šaljani su složno krenuli na spašavanju i oživlavanjuj ovog naselja u podnožju Albanskih Alpa-Prokletija.Trebalo je stvoriti uslove da još to malo stanovnika treba zadržati,da nađu smisao života između ovih kamenih vrleti.I zaista ,desilo se čudo.Danas je Theth sa okolinom poznat u čitavoj Evropi i šire.Počeli su sa afirmisanjem ovog područja,objavljujući reportaže,putopise davnašnjih putnika namjernika (Edith Durham,Franz Nopcsa,Ami Bue,Ibri,Ekar, i drugi).Bili su đavolje uporni.Pisanje o Šalji iz pera navedenih putopisaca,koje su vrlo vješto i uporno iz starih knjiga i biblioteka učinili pristupnim velikom broju čitalaca širom Evrope,na raznim jezicima,Šaljani su “doveli Evropu u Šalju”.Svakako stvorila se radoznalost kod evropljana za ovu podprokletijsku zabit,te se i nametalo pitanje: “Otkuda toliko interesovanje za ovaj kraj,prije više od 150 godina”?Početak razvoja turizma u ovom kraju se nazire početkom tridesetih godina XX vijeka.
Pojavio se njemački GTZ,posjetio ovaj “neviđbog” i vrlo brzo razradio strategiju kako svu ovu divljinu približiti svijetu.Najprije,svakom domaćinu su dodijeliti bespovratno po 2500 eura,koje će biti usmjerene direktno u početke turističke ponude.Uz bavljenje stočarstvom i poljoprivredom,domicilno stanovništvo Thetha i okoline je počelo primati prve turiste.Ponuda:ekološka hrana sa svojih parcela,domaće mlijeko,sir,jagnjeće meso,luk,krompir,paradajz,paprika,… (Zbog uticaja mediteranske klime uspijeva i neka vrsta vinove loze).Sem toga,čist vazduh,obilje čiste i nezagađne izvorske vode,Prokletije kao izazov za planinarenje,…
Stara kamena kuća u Thethu,danas turistički objekat
Od tog malog i sitnog,skoro nevidljivog početka,vrlo brzo se stvara pravo “čudo”.Nastavlja se sa adaptacijom starih kamenih kula,koje se adaptiraju u hotele,motele,restorane,hostele,…
Povoljnim kreditnim podrškama Vlade Albanije,sredstvima evropskih fondova, kreće povratak u Theth.Danas u samom Thethu,na tih 1,5-2 km dužine i neki 150-200 širine,autor ovog teksta je izbrojao 30 turističkih objekata,koji su uglavnom nastali adaptacijom prelijepih kamenih kula (koje Edit Durham opisuje prije 110 godine,kao kule sa dva,tri i četiri sprata,koje su na drugom spratu na kraju spoljne terase imale toalete).Da,tačno je pisala.Sve te kule,danas adaptirane,sa fugovanim spoljašnjim zidovima su bile realnost pred nama posjetiocima Thetha,na Vaskrs 28.04.2019. godine.
Nekada porodična kuća,sada Vila Gjecaj
Samo tog dana u jednom hotelu Gjergja Harusha je bilo 62 strana turista.Podatak,da je u ovoj uskoj kotlini (do juče skoro napuštenoj) u sezoni 2017.godine bilo 16500 posjetilaca,zaista djeluje zadivljujuće.Danas ovdje u šali kažu:”Krenuli su Šaljani nazad”.Opet istim putem iz ravnice prema planinama,kako su bježali u vrijeme bugarskog cara Samuila,a kasnije i u najezdi drugih vojnih osvajača i sila.
Tokom našeg boravka smo popisali ove objekte,do kojih smo stigli (možda ih ima još):
Guesthouse Pashko,Villa Gjecaj Folk and Desing,Shpella Guesthouse Theth,Bujtina Polia,Rupa Guest House,Kompleksi Zorgji,Molla Guest House,Bujtina Berishta Theth,Logu i Harushave,Cold Spring,Bujtina Dreni,Bjeshket e Nemuna,Thethi Paradise,Guesthouse “Gjin Thana”,Bujtina Kometa,Guesthouse Villa Gurra,Guesthouse Marashi,Bujtina Lek Gerla,Kullat e Sadri Lukes,Guest house Panorama,Buni i Barjaktarit,Perla e Alpeve,Bujtina Hajrusha,Buni Shqipes,Vellezerit Guri,Guethouse Gjovalin Lokthi,Guethouse Dritan Tethorija,Belinis Theth,Theth Casa vacanze,Turist biro,i dr.
Kamena kula u Thethu ,preuređena u hotel
Napomena:Autor ovog teksta će polovinom juna posjetiti mjesta Abat,Pecaj,Lotaj i Ljekaj.Na skupu će biti nekoliko uglednih Šaljana,koji se tokom ljeta iz primorski krajeva vraćaju zavičaju ispod Prokletija.Skupu će prisustvovati predstavnici (potomci) svih od četvoro braće koji su formirali pleme Šalja.Među prisutnima će biti i par Šaljana starijih od 90 godina,koji će ispričati i svoja sjećanja i predanja.O tome će se pojaviti zapis na ovom portalu.
NAPOMENA:U skladu sa Zakonom o autorskim pravima (Službeni list CG,br.37/2011 i br.53/2016) nije dozvoljeno preuzimanje i objavljivanje ovog teksta ili njegovih djelova bez saglasnosti autora
********************************************************************************
1.Podatke koje iznosi Gjergj Nikola su zapisali i dr Branimir Gušić –„Pećki put,najviši prelaz na Prokletijama“,zatim Branislav Nušić-“Kosovo,zemlja i narod”,kao i Mari Edit Durham u knjizi-“High Albanija”,1909.g. u poglavlju IV I VI.
2.Prema Branimiru Gušiću,Pjetraji kažu da su u srodstvu sa dinastijom Petrovića sa Njeguša.Kako se u Dečanskim Hrisovuljama pominju Vlasi sa imenom Njeguš (čak i Banjskoj hrisovulji i Hrisovulji sv.Arhagela u Prizrenu),to je vrlo vjerovatna ova teza koju saopštava Gjergj.Da li su Petrovići-Njeguši od onih Vlaha koji su odselili poslije Kosovskog boja prema Hercegovini i oformili naselje Njeguševci (po pretku Njegušu) i dali iznad naziv planini Njeguš,to je svakako teško utvrditi.Moguća je varijanta da su prema Cetinju pošli preko Albanije.Jer bilo je puno vlaha sa imenom Njeguš,pa je normalno postaviti pitanje,koji je od njih oformio Njeguševce kod Mostara?Te,konačno kuda su pošli ostali Vlasi sa tim imenom?
3.U Sjevernoj Albaniji ima više toponima sa nazivom Buni (jedan od njih je Buni e Shalës).Poznato je da se u pisanim dokumentima u tom dijelu Albanije pominju Vlasi kao starinačko stanovništvo(B.Gušić,Mari Edit Durham pominje starosjedioce 7-8 kuća naroda koji je bio tamnoput i nižeg rasta,dr Franc Nopča,…itd).Pored Buna,koji se nazivaju i Vlasima Moralcima,pominju se i stari narod Anas,koje pominje akademik Gušić,katolički misionari i niz albanskih istoričara.
Mijo Mandić u svom radu „Buni,Bunujevci,…“citira profesora Smičiklasa,koji u svojoj Zbirci povelja V,1007,103-104,spominje narod Buni još 1258 godine.
Filip Grabovac u svom književnom djelu sa istorijskim sadržajem „Cvit razgovora naroda i jezika iliričkog,Venecija 1747.g “ govori o Bunima „kao narodu ravnom ostalim europski narodima“.On dalje naglašava da su Buni na različitim geogeafskim područjima imali različita imena:Iliri,Dalmati,Gorani,Brđani,Traci,Vlasi,Moralo-Vlasi,..Prema njemu,Buni su bili planinski pastiri stočari,te su ih upravo zbog toga zvali Gorani (Gorjani),Brđani.Prema podacima albanskih istoričara je u Sjevernoj Albaniji živjelo i to plema.S toga je realno razmišljati da veliki broj toponima sa njihovim nazivom,zapravo i podsjeća na taj narod.
U Dubrovačkom arhivu su dati podaci iz vremena asimilacje romanskog stanovništva,gdje dat spisak katuna Vlaha Drobnjaka,Vlaha Marilovića,Vlaha Riđana,…i veliki broj njihovih imena,među kojima su Radul-ovići,Marul-ići,Raden-ovići,Drakul-ići,Buni,Bun-ići,Gondola,Gondoli-ći,itd.(Spisak ovih popisanih Vlaha se čuva u Mletačkom arhivu-prema tvrdnji Mija Mandića).
Ime Buni nije do kraja potpuno razjašnjeno (U ovom djelu se pominje Andrija Luburić,koji je po sopstvenom priznanju iz plemena Buna,od Vlaha Drobnjaka,str.4-5.).Kako piše Mandić,citirajući veliki broj naučnika,Bun je katun sa kolibama polunomadskih pastira Buna,koje su bile kamene (suvomeđe) ili drvene, a grade se na privremenim naseljima.Kod Albanaca riječ Bun znači pastirsku kolibu (koju su nazivali stan) ili katun,pa čak i visoku planinu.Riječ stan je inače vlaškog porijekla,kao i riječ katun.
Na području Prokletija ima više toponima Maja koji je apsolutno vlaškog porijekla,kako tvrdi dr Jovan Erdeljanović u knjizi:Stara Crna Gora.Nazivi predjela u sjevernoj Albaniji Rogam (Rogan),Čerem,Radoja,..su takođe vlaškog porijekla.
Mandić,dalje citira hrvatskog naučnika Pavelića,koji navodi da je u Albaniji bilo brojno pleme Mazzari (Macure),koji i danas žive kao asimilovani narod.Macure su bile gusto naseljeni i u susjedstvu- Kuči i Bratonožići (Vidjeti djela dr Jovana Erdeljanovića-Pleme Kuči,1903.g i Pleme Kuči i Bratonožići,1909.g).Čak i grčki car Konstantin naziv „Hum“ bilježi kao „Bounos“ (čitati-Bunos).Za vrijeme Vizantije Bunjani su nazivani „Bunioni“,što će kasnije Sloveni promijeniti u Humljani.
Detaljniji podaci o stanovništvu Sjeverne Albanije se nalaze u rukopisu ovog autora,koji će biti naknadno objavljeni.
4.Ova činjenica je ostala kao pamćenje u fisu Jokića,koji je poznat kao trbuščić Martinovići.
5 .Veliki broj kuća je bio skoro potpuno napušten,jer se zadnjih 40-tak godina veliki broj stanovništva nastanio u primorskim oblastima u okolini Skadra.