Idejni, oružani i politički otpor zavojevačima
U svim područjima u okviru granica Kraljevine Crne Gore, od kraja 1918. i godinama potom, u okviru nove države KSHS bio je snažan i djelatan crnogorski ustanički i komitski pokret.
DRUGI PIŠU
Autor:Mr Novak ADŽIĆ, doktorand istorijskih nauka
Izvor:Portal Analitika (16.april 20
Posebno su bili djelatni od 1919. do kraja 1921. oni pripadnici crnogorskog ustaničkog pokreta, kojeg je predvodio komitski vođa i vrhovni komandant svih crnogorskih ustanika komandir/ potom brigadir/ general crnogorske kraljevske vojske Krsto Zrnov Popović iz Cuca. I nastavili su oni ustaničku borbu i znatno kasnije, nakon Krstove emigracije u Argentinu (od početka 1922).
Od početka 1919, pa do 1929. (uglavnom) manifestovan je i energični, moralni, patriotski, idejni, oružani i politički otpor zavojevačima, odnosno, agresorima na Crnu Goru – od strane crnogorskih patriota, ustanika i komita (gerilaca).
Zbog toga su oni doživjeli, realnu, golgotu.
O tome svjedoči i dokument koji slijedi u nastavku teksta i ovaj, ukupni, istoriografski, dokumentacioni narativ.
Potporučnik crnogorske vojske Radovan Turčinović iz Velestova (Čevo-Katunska nahija) dao je 1920. godine u egzilu u Italiji izjavu, čiju su istinitost kao svjedoci potvrdili Pero Vujović i Mašo Niković, koja glasi:
»U mjesecu decembru 1919. godine, Srbijanske okupacione trupe izgorele su mi dvije kuće sa svim što se je u istim zateklo. Sve živo što sam imao oduzeto mi je i poklano, jednom riječju – upropašćena je sva moja pokretna i nepokretna imovina, koje vrijednosti iznosi od 50.000 kruna. (Sve je to nebrat učinio samo da se dokopa cilja svojih lažnih i bogomrskih aspiracija, nad onim čiji je suverenitet pet vjekova ovjenčan sjajnom slobodom).
Moju staru majku staru od 60 godina, sa jednom sestrom i ženom, vezane gonili su u zatvor đe su morale stajati tri mjeseca, podnoseći svake jade, da bi tim i mene dobavili u njihove ruke, jer se ja tada u šumi nalazih« [1].
Akcija hvatanja i predaje crnogorskih komita krajem januara 1920. bila je na vrhuncu. Prema dnevnom izvještaju Komandanta Zetske divizijske oblasti KSHS, generala Miloša M. Mihailovića od 29. januara 1920. »u Nikšićkom kraju predao se Komandi za gonjenje odmetnika, poznati odmetnik Barjaktar Radovan Mrvaljević sa još tri odmetnika; u Cucama se predalo Čevskom odredu osam odmetnika, a djelovi Čevskog odreda, posle kraće borbe, uhvatili su u jednoj pećini u planini Stavoru, istočno od Čeva, tri odmetnika«.
Dakle, tada je izbačeno iz stroja, hvatanjem i predajom, 15 crnogorskih komita.
Bijeg nekoliko crnogorskih patriota iz Cetinjskog zatvora u noći između 21. i 22. aprila 1920. godine uspješno je izveden.
Iz Cetinjskog zatvora uspjeli su pobjeći crnogorski komiti i ustanici: Marko Kapa, iz Uganja, star 23 godine, Savo Beleda iz Uganja, star 28 godina, Blažo P. Martinović, iz Cetinja, star 25 godina, Mitar Marković, iz Cuca, star 37 godina, Petar M. Marković, iz Cuca, star 25 godina i Andrija J. Roganović, iz Cuca, star 26. godina.
Iz vojnog zatvora na Cetinju uspjeli su da pobjegnu 2. maja 1920. godine crnogorski komiti i ustanici: Petar Radović, narednik, iz Kosijera, Špiro Stanojević iz Velestova, Đuro Krivokapić iz Zaljuti, Nikola Banićević iz Zaljuti, Radovan Perović iz Đurine doline, Blagota Vujović iz Mikulića, Andrija Ivanović iz Tomića, Vidak Abramović, s Velestova, Vaso Stanojević, s Velestova, Đuro Đurović s Velestova. S njima je pobjegao iz zatvora i Tajir Jusuf, italijanski žandarm.
Oni su se ponovo odmetnuli u šumu da se s oružjem u ruci bore za restauraciju nezavisne Kraljevine Crne Gore i protiv velikosrpske (srbijanske) okupacije njihove domovine, uz pomoć domaće pete kolone (renegata, veleizdajnika).
U svim područjima u okviru granica Kraljevine Crne Gore, od kraja 1918. godine i godinama potom, u okviru nove države KSHS/ bio je snažan i djelatan crnogorski ustanički i komitski pokret. Bio je emaniran i ispoljen i na području andrijevačkog sreza, te područja Berana i Vasojevića uopšte.
Među crnogorskim ustanicima, komitima, borcima za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore dugo vremena su se u sukobu i otporu militarno-žandarmerijskom režimu Kraljevine SHS istakli iz Mašnice (srez Andrijevački) komiti, rođaci – Mileta Krdžić i Ljubomir J. Krdžić.
Zbog njihove ustaničke i komitske borbe bili su proganjani od režima i njegovih formacija.
Od strane nečelstva Okruga Andrijevačkog, aktima od 30. marta 1921. godine (broj 491) i rješenjem uprave istog načelstva od 31. marta 1921. (broj 1455) pozvano je na predaju iz andrijevačkog okruga ukupno 17 crnogorskih komita i ustanika, među kojima su i Mileta i Ljubomir Krdžić.
U tome aktu se kaže da načelstvo okruga Andrijevačkog poziva na predaju, na spisku pod brojem 15, »Miletu Krdžića, težaka, iz Mašnice, stara 25 godina, rasta srednjeg, kose smeđe, očiju crnih, lica okruglog, brkova malih, odmetnutog 19 oktobra 1920, da odgovara za djelo iz člana 155 Krivičnog Zakonika« [2].
Pod brojem 16 istog službenog akta lokalnih vlasti KSHS u okrugu Andrijevačkom poziv na predaju je i za »Ljubomira J. Krdžića, iz Mašnice, pitomca Vojne Akademije u Beogradu, starog 25 godina, rasta srednjeg, kose crne, očiju crnih lica okruglog- dugog, brkova malih prekidenih, pobjeglog iz Beograda i odmetnutog 15. decembra 1920. godine i odgovara za djelo iz člana 155 Krivičnog Zakonika«. [3]
Silom prilika, Mileta Krdžić, borac za slobodu svoje zemlje i naroda, koga je režim oglasio za »odmetnika« bio je prinuđen da se preda organima vlasti.
O tome objavljuje vijest i beogradski dnevni list »Vreme« 30. januara 1922. godine. Ona glasi: „Odmetnik Mileta Krdžić iz Mašnice u Crnoj Gori predao se 26. ov. m-ca načelniku sreza andrijevačkog“ [4].
Bilo je to doba kad je izuzetno djelovao, u granicama objektivnih mogućnosti, crnogorski ustanički pokret, inspirisan i koordiniran od crnogorske suverenističke emigracije iz Italije, predvođenje Jovanom S. Plamencem i Milutinom M. Vučinićem.
Oni su tada imali znatni broj pristalica i boraca u Crnoj Gori i za Crnu Goru, odnosno, za pokušaje njenog oslobađanja od izvršene nasilne aneksije i okupacije. Plamenac i Vučinić tada su pokušavali i djelovali da se predvode ustaničke oslobodilačke akcije protiv osvajača, invazora i nasilnih anektora Crne Gore.
Početkom 1922, u tome su crnogorski emigrantski krugovi, Vlada u egzilu bili aktivni. Tada je bilo nestabilno, posebno rovito je bilo stanje u Crnoj Gori i velikosrpski okupatori i anektori imali su ozbiljne probleme zbog djelovanja crnogorskih patriota-ustanika koji su im remetili planove pokoravanja i nasilne pacifikacije Crne Gore.
Tu činjenicu konstatuje i dnevni, suštinski režimski, beogradski list „Vreme“, koji o tome, na prvoj stranici lista, od 30. januara 1922, piše sljedeće: „Rovenja u Crnoj Gori“. Tada je crnogorski otpor okupacionom zlu u zemlji i inostranstvu bio i dalje jak.
Taj tekst iz beogradskog lista „Vreme“ glasi:
„Jovan Plamenac, Vučinić (Milutin – nap. N.A), i njihovi drugovi podpomognuti od italijanske vlade, rade svim silama da na proleće, izazovu revoluciju u Crnoj Gori.
Plan za akciju je do sitnica izrađen. Sastavljaju se liste ličnosti koje treba da budu pobijene. Plamenčevi se ljudi svakodnevno iz Italije prebacuju u Crnu Goru, sa zadatkom da vrše propagandu i pripreme zemljište za revoluciju.
Neki od ovih agitatora pali su vlastima u ruke i prilikom pretresa nađena su kod njih mnoga važna dokumenta, koja su dala dragocene podatke o priprema za ovu prevratničku akciju“ [5].
Među istaknutim pripadnicima narodnog ustaničkog i komitskog pokreta za oslobođenje Crne Gore bio je i Aleksa Ljubić iz sela Šekulara iz Vasojevića, Okrug andijevački ondašnje KSHS. Njega su snage režima proganjale, oglasile za „odmetnika i hajduka“, te žigostale i klevetale neosnovano, raznim namještaljkama i podmetale mu da je bio „ubica“ i „pljačkaš“, što on uistinu nije bio, već je bio borac za narodna i državna prava Crne Gore, odnosno, ustanik protiv ubica Crne Gore i pljačkaša crnogorskog naroda.
On je komitovao, duže vrijeme i silom prilika bio je primoran da se preda vlastima KSHS Okruga andrijevačkog tokom 1922. godine.
O tome vijest tada objavljuje i list „Crna Gora“, partijsko glasilo Narodne radikalne stranke Nikole Pašića, odnosno, njenog Okružnog odbora za Crnu Goru.
Naime, u članku pod naslovom „Predaja hajduka Ljubića“, list „Crna Gora“, Cetinje, od 3. marta 1922, broj 15, strana 3, piše:
„Ministarstvo unutrašnjih djela dobilo je telefonski izvještaj iz Andrijevice, da se tamošnjim vlastima, predao oglašeni i ucijenjeni hajduk Aleksa Ljubić iz Šekulara okruga andrijevačkog koji odgovara za više ubistava i pljačke“.
Aleksa Ljubić je, elem, bio iz Šekulara (Vasojevići) i nije bio ubica i pljačkaš kako ga je tretirala i diskvalifikovala ondašnja vlast i njena štampa, već je bio rodoljub Crne Gore, komita, gerilac, ustanik i borac za pogažena narodna prava i državno dostojanstvo Crne Gore.
Sa područja Vasojevića, odnosno, tadašnjeg, andrijevačkog i beranskog okruga KSHS, bio je značajan broj crnogorskih patriota, ustanika, oficira i podoficira crnogorske vojske, političkih emigranata, crnogorskih slobodara u suverenista, u Italiji, koji su bili u Gaeti, Formiji i drugim gradovima u sastavu crnogorske vojske u egzilu (1919-1922), odnosno, podvižnika, junaka, boraca ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE.
Među njima, iz bratstva Garčevića, istakli su se u toj borbi, pregnuću za Crnu Goru i: Bogdan Garčević, Tomo Garčević, Vejsil Garčević i Vojo Garčević.
Nastavak ovog teksta je kratka istoriografska, biografska, priča o njima, vezana za predmet, temu, kojom se bavimo ovom prilikom.
GARČEVIĆ BOGDAN, bio je crnogorski patriota, zelenaš, ustanik, borac za slobodnu i samostalnu Crnu Goru. Bio je politički emigrant u Italiji, đe je u Gaeti bio u sastavu crnogorske vojske u egzilu (1919-1921).
Nesebično i predano se angažujući za pravo, čast i slobodnu Crne Gore, manifestujući lojalnost crnogorskom Dvoru i Vladi, jedan je od potpisnika Izjave 168. crnogorskih građana, koji su bili u Italiji, poslate američkom predsjedniku dr Vudrou Vilsonu, u kojoj se veli i ovo:
“Potpisani crnogorski građani koji se nalaze u Italiji, saglasni su sa protestom koji su Vama i predstavnicima velikih sila u Parizu uputili 527 crnogorskih građana koji borave u Francuskoj.
Molimo u ime svetih prava čovječanstva, da veliki predstavnik plemenitoga naroda Sjedinjenih Država ne dopusti da se nogama gazi pravo i sloboda najmanjega naroda, ali koji je najviše žrtvovao;
Molimo da se naredi da srbijanske trupe smjesta imaju evakuisati crnogorsko zemljište i da njihovo mjesto zauzmu međunarodne trupe pod bespristrasnom komandom;
I molimo da se ponovo uspostavi država crnogorska, a svima njenim građanima da se garantuje politička sloboda i, u isto vrijeme, da se svijema nama, crnogorskim izbjeglicama koji se nalazimo u inostranstvu, omogući povratak u domovinu.” [6]
GARČEVIĆ TOMO, (Polimlje, Andrijevica, Vasojevići), crnogorski patriota, zelenaš, ustanik, borac za slobodnu i samostalnu Crnu Goru. Vojevao protiv srpske okupacije i nasilne aneksije Crne Gore. Dugo je komitovao protiv vojnih i žandarmerijskih vlasti, koje su ga, zbog crnogorskog patriotizma, bile oglasile za odmetnika.
Veliki župan Zetske oblasti KSHS Milovan Džaković je aktom, od 10. novembra 1927. godine ucijenio komitu i patriotu Toma Garčevića. Ranije pozive na predaju ovaj ustanik i rodoljub Crne Gore kategoričko je odbio.
Bio je ucijenjen kao „hajduk“ od strane režima na 500 dinara “koja će se suma kao nagrada izdati onome ko ga ubije, uhvati ili vlastima prokaže da ona to učini”.
U tome aktu Velikog Župana KSH, daje se lični opis Toma Garčevića, a on je sljedeće sadržine:
“Star 25 godina, rasta srednjeg, kose smeđe, lica okruglog, očiju graorastih, nosa pravilnog, brkova malih, bradu brije, osobitih znakova nema, od odela nosi bluzu i čakšire od vojničke sive boje, na glavi kapu Crnogorsku“. [7]
GARČEVIĆ VEJSIL, (rođen 1891. godine, okrug Berane), crnogorski patriota, zelenaš, ustanik, borac za slobodnu i samostalnu Crnu Goru. Vojevao protiv srpske okupacije i nasilne aneksije Crne Gore.
Dugo je ustanički djelovao, borio se, komitovao protiv vojnih i žandarmerijskih vlasti KSHS, koje su ga, zbog crnogorskog patriotizma, bile oglasile za odmetnika i hajduka.
Načelstvo okruga Beranskog je aktom od 25. jula 1922. godine pozvalo „Oglasom na predaju“ Vukalice Markovića, Ibrahima Babića i Vejsila Garčevića, a ako to ne urade u precizaronom roku, biće isti oglašeni za hajduke i “time će biti slobodno svakome ubiti ih“.
U aktu Načelstva beranskog Okruga KSHS, broj 6318. od 7. novembra 1922. godine oglašeni su za hajduke Vukalica Marković iz Dolca (Berane) i Vejsil Garčević iz Berana.
U tome aktu za Vejsila Garčevića se kaže da je “star 31 godinu, rasta viskog, lica duguljastog, nosa pravilnog, očiju plavih, kose i brkova smeđih“.
GARČEVIĆ VOJO, potporučnik crnogorske vojske, crnogorski patriota, zelenaš, ustanik, borac za slobodnu i samostalnu Crnu Goru. Vojevao protiv srpske okupacije i nasilne aneksije Crne Gore. Učesnik je Božićnog ustanka januara 1919. godine. Bio je politički emigrant u Italiji, đe je u Gaeti i Paduli 1919-1921. godine bio u sastavu crnogorske vojske u egzilu u okviru bataljona pod komandom komandira Marka Vučerakovića.
[1] Citirano prema: Prof. dr Šerbo Rastoder, »Skrivana strana istorije 1918-1929…«, Tom III, Bar, 1997, dok. br. 1282, str. 1567-1568.
[2] Mile Kordić, „Crnogorska buna 1919-1924“, Beograd, 1986, str. 277.
[3] Ibidem, str. 277-278.
[4] „Vreme“, Beograd, broj, 42, ponedjeljak, 30, 01.1922, strana 2. Članak naslovljen „PREDAJA ODMETIKA“.
[5] „Vreme“, Beograd, broj, 42, ponedjeljak, 30,.01.1922, strana 1. Članak: „Rovenja u Crnoj Gori“.
[6]Prof. dr Šerbo Rastoder, “Crna Gora u egzilu 1918.1925”, Tom II., Podgorica 2004. str. 22.
[7] Oglas i ucjenu Toma Garčevića, kao arhivski dokument objavio je dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije…”, Tom IV, dok. Br.1753. str. 2247-2248.