Nakon Berlinskog kongresa 1878.godine počelo je novo razdoblje u istoriji Crne Gore.Sam početak XX vijeka karakterističan je kao period velikog uspona,ali i teških iskušenja Crne Gore.

Kako je zabilježio istoričar mr Vukota Vukotić[1],početkom XX stoleća Crna Gora je „krenula sa velikim poletom i entuzijazmom,šireći svoje administrativne kapacitete,sprovodeći reforme,..“,učvršćujući međunarodni ugled u Evropi.Kao takva je ušla u dva Balkanska i Prvi svjetski rat.Atentat na austrougarskog prestolonaslednika u Sarajevu (28.juna 1914.g) je bio povod za početak još jednog rata.Nakon velikih stradanja Crnogoraca u Balkanskim ratovima,austrougarska diplomatija je  pokušala da preduprijedi učešće Crne Gore u ratu,osiguravajući joj vojnu neutralnost,nudeći  teritorijalna proširenja u Albaniji,konkretno Skadar.Crnogorske vlasti su odbile prijedlog Austro-Ugarske i Crna Gora je 6.avgusta objavila rat Habzburškoj monarhiji i prve operacije započela 7.avgusta 1914.godine[2].Januara 1916.godine Crna Gora je kapitulirala,a nakon toga su počele prve deportacije od 15. do 28. juna 1916.godine.Interniranje Crnogoraca je trajalo do sredine 1918.godine.U tom periodu je interniran i veliki broj Veličana,uglavnom civila.Internirani Crnogorci su se nalazili u 68 logora širom austro-ugarske monarhije,a bilo ih je i u četiri u Albaniji.

Moguće odluke crnogorskih vlasti  o uključivanju u nove ratne sukobe i stradanje Veličana je proti Tadiji Kostiću pokušao objasniti jedan od Veličana tokom odstupanja srpske vojske i civila preko Čakora 1915.godine.Radi ilustracije,navodim dijalog prote sa Veličaninom Josifom[2a].

-Josife,jesi li viđao skoro knjaza,hoću reći kralja,pita ga prota.

-Ne ja,ne viđelo ga Đurđevo,odgovori Josif slobodno“čeprkajući prstom u simsiju“.

-Što tako Josife,pobogu?

-Ada što?Svemu je on kriv.Lijepo njemu govoraše Danile (sin kralja Nikole-prim.-M.J),ali nešće poslušati.

Tad će Josif ispričati gostima,kao su ministri,serdari i glavari imali Savjet na Cetinju,  kada je objavljen rat Srbiji i da su svi bili zato da i Crna Gora stupi u rat.Samo je prestolonaslednik ćutao.

-Reči ti štogod Danilo,opomenuće ga kralj.

-Što je vajde da što rečem,kad viđu kud su navrli.

Prema kazivanju Josifa(Paunovića)koje je zabilježio prota Kostić,prestolonaslednik je tada smatrao da nije pametno da Crna Gora ulazi u rat protivu Austrije.“Kome je do rata neka se tuče,a mi se ne možemo s većim izboriti.Naposljetku,ako će se i ratovati treba sačekati da se vidi ko će osvojiti,pa prići njemu“.Ove Josifove riječi će nam ostaviti prota Kostić,koji će još zabilježiti,šta još razmišlja ovaj Veličanin.

-E,da nam nije bilo Austrije,mi bi polipsali,završi Josif.

Slične stavove je srpskim sveštenicima saopštio i mitropolit Gavrilo Dožić,tada starješina u pećkoj patrijaršiji (Zapisano na ovom portalu u tekstovima o odstupanju srpske vojske-prim.M.J).

KOJE JE ŠKOLE (IZ)UČIO ILIJA VUČETIĆ IZ VELIKE

  Poodavno sam na stranicama ovog portala objavio potpunu biografiju znamenitog Veličanina Ilije Vučetića,konačno otklanjajući sva nagađanja o njegovim osnovnim biografskim podacima.Ukratko,Ilija Vučetić zvani Čiča je rođen u Velici 28.jula 1854.gdine,a umro 19.oktobra 1922.godine u Skoplju.Ovo su zvanični podaci o ovom prvom školovanom Veličaninu,preuzeti iz Arhiva Srbije,što sam ranije objavio na ovom portalu u tekstu O biografiji Ilije Vučetića(još jednom).

VELIČKA REPUBLIKA I FRANCUSKI KONZULI U SKADRU

     “Neprekidno izloženi turskom nasilju,nemajući drugog izlaza,šestorica veličkih prvaka, predvođeni popom Dmitrom Popovićem pošli su krajem 1850.godine u Skadar da zatraže pomoć Francuske,koja je imala veliki uticaj kod velikih sila.Prvo su posjetili ruskog konzula,koji je obećao intervenciju  u dobijanju francuske zaštite”.Ovo je izvod iz knjige dr Marka Kneževića-Velika i Novšiće,koji zapisuje tekst o značajnom događanju iz prošlosti Velike.Autor će,dalje naglasiti,kako je delegacija Veličana pri povratku u Veliku imala veliko slavlje[1].Mora se priznati,da tekst djeluje nadahnuto,a posebno imajući u vidu tako značajan događaj za jedno siromašno selo na krajnjem sjeveroistoku današnje Crne Gore.Ovako važan događaj se istina ne potkrepljuje nekim dokumentom,već se autor poziva na djelo drugog Veličanina,koji takođe ne koristi  niti saopštava pisane izvore koje je koristio.

Narodna kazivanja o raznim vjerovanjima i običajima su oduvijek bila značajni izvor za proučavanje kulturnog nasleđa jednog naroda.Svjedočenja savremenika o raznim vjerskim običajima i njihovom obilježavanju,zajedno sa pisanom građom doprinose rasvjetljavanju mnogih nepoznanica oko  porijekla i običaja određenih etničkih zajednica,ali i o njihovom trajanju.Posebno je značajno ispratiti običaje i u prostorima odakle su se odvijale migracije stanovništva u novonaseljene krajeve.Pomjeranjem stanovništva,određena etničke cjeline su sa sobom nosile običaje,navike,određene jezičke termine,toponime i drugo.Naseljavanjem na nova područja novodoseljenici su dugo istrajavali u čuvanju svojih običaja,a posebno ako je na novonaseljenom prostoru zatečen mali broj starosjedioca.Takav je,zapravo,bio i slučaj u selu Velika ispod Čakora,kada su početkom XVIII vijeka taj prostor počeli naseljavati Šaljani iz sjeverne Albanije.

     Pišući o porijeklu Kuča vojvoda Marko Miljanov je zabilježio neka od predanja nudeći dio odgovora na ovo pitanje,ali kao mudar čovjek ostavi istraživačima da ipak  „treba o tome viđeti šta pišu Grci i Rimljani“.Upravo,slijedeći njegova razmišljanja, želio sam saznati šta pišu „Grci i Rimljani“(ali početkom XX vijeka i domaći autori na prostoru Jugoslavije) o slavi kao porodičnom prazniku,sa osvrtom na njeno porijeklo i ritual koji je pratio.Viđenje Grka i Rimljana će biti interpretirano kroz radove balkanskih istoričara,etnologa,antropogeografa i drugih istraživača.

Tragajući za dokumentima iz prošlosti Velike,naišao  sam  na niz interesantih dokumenata o njenom užem i širem okruženju.Impozantan je broj stranih istraživača koji su ostavljali pisane tragove o ovom kraju.Na spisku istraživača od prije 185 godina se pojavljuju  imena francuskih,njemačkih,austrijskih,engleskih,italijanskih profesora univerziteta koji su u ove krajeve stizali kao poznati geolozi,geografi,etnolozi i načnici drugih naučnih profila i interesovanja.

PROPUTOVANJE BRAČNOG PARA GORDON KROZ VELIKU 1915.godine

Veliki je broj putopisaca i drugih namjernika koji su proputovali kroz Veliku,prelazeći čakorski prevoj i pri tom ostavljajući zapise koji će svjedočiti o njihovim doživljajima,ali koji će ostaviti i svjedočanstva o selu Velika i stanovništvu ovog podčakorskog naselja.Na ovom portalu posjetioci imaju priliku(možda po prvi put) da pročitaju kratki opis bračnog para Gordon[1],koji su na putu iz Podgorice,preko Lijeve Rijeke,Mateševa,Trešnjevika i Andrijevice nastavili svoj put prema Peći preko Velike i Čakora. U knjizi THE LUCK OF THIRTEEN [2]ovaj bračni par početkom novembra 1915.godine opisuje svoje doživljaje na ovom dijelu puta.Dvoje engleskih humanitaraca su bili članovi engleske kraljevske bolnice,kao dobrovoljci koji su pošli da pomognu vojnicima i civilima na putu povlačenja srpske vojske preko Čakora prema Albaniji 1915.godine.Njihovo putešestvije uz Veliku,pa dalje prema Peći je išlo u susret tim stradalnicima.Načelnik te dobrovoljačko-volonterske medicinske misije je bio dr Berry James.Misija je bila formirana od ljekara,medicinskih sestara i raznih volontera.Beri Džems (Berry James)[3] je takođe ostavio pisani trag o svojoj ulozi tokom odstupanja srpske vojske 1915.godine.Iz njegove knjige se zapaža da je pratio odstupanje srpske vojske trasom Novi Pazar,Sjenica,Rožaje,Berane,Andrijevica i dalje preko Trešnjevika za Podgoricu (nije prolazio preko Čakora,kako zapisuju neki hroničari gornjeg Polimlja).