Drugi pišu
Autor: Antena M
17.10.2023. 19:57 ➔ 22:08
Priredio: V.J.
Prije skoro pet decenija, 1974. godine, objavljena je u Srbiji interesantna studija o „Etnogenezi Južnih Slovena”. Autor je dr Tatomir P. Vukanović (1907-1997).
Ovaj srpski etnolog, porijeklom Crnogorac, istoričar i antologičar, jedno vrijeme kustos Etnografskog muzeja u Beogradu, napisao je: „Kult cara Uroša”, „Enciklopedija narodnog života, verovanja i običaja u Srba na Kosovu i Metohiji”, „Drenica − druga srpska Sveta Gora”, „Romi (Cigani) u Jugoslaviji”, „Srpske narodne poslovice, blagoslovi, grdnje, doskočice, zakletve, kletve, pitalice, pretnje, psovke i uzrečice”, „Srpske narodne bajke”, „Srbi na Kosovu”, etc.
Vukanović je pokušao da utvrdi etnogenezu — stari etnički korijen — južnoslovenskih naroda, uključujući i Crnogorce, te Srbe, Hrvate, Slovence, Muslimane, Makedonce, Bugare.
Bez obzira na neke proizvoljnosti i stereotipe u „Etnogenezi Južnih Slovena” — a to je možda uslovljeno i ondašnjim nedostatkom, nedostupnošću ili nepoznavanjem mnogih izvora koji su kod nas objavljeni u porteklih pet decenija — Vukanovićeva studija, sa zaključkom da je crnogorski narod nastao sintezom, miješanjem slovenskih naseljenika i ilirskih domorodaca, anticipirala je, u osnovi, novije, provjerljive i neporecive, egzaktne rezultate genetskih istraživanja (koji su za svakog dostupni na internetu).
Iako smo lingvistički i emotivno Sloveni, prisutnost ne-slovenskih gena kod savremenih Crngoraca je dominantna. O tome govori i podatak da je tipična slovenska haplogrupa R1a kod Crnogoraca (i svih stanovnika Crne Gore) znatno niža (7%) nego u ostalim južnoslovenskim nacijama.
Iz Vukanovićeve studije, može se zaključiti da u etnogenezi Crnogoraca nema najvećeg spektra etnogeneze koju imaju Srbi. Jer, iako su se i Iliri u nekoj mjeri stapali sa Srbima, kao i s Crnogorcima, uostalom i svim savremenim južnoslovenskim nacijama — Crnogorci nemaju, kao što Srbi imaju, a to Vukanović bilježi, značajnu asimilaciju sa Avarima (Obrima), djelimično i Pečenegama, zatim Dakoromanima, Dardanacima, Vizantinacima, Makedoromanima, Bugarima, Hrvatima, Makedoncima, Cincarima, Romima…
Istraživanja genetike, uostalom, pokazuju da su Srbi srodniji s Hrvatima, nego s Crnogorcima.
Najstari sačuvani pisani pomen o slovenskom naseljavanju Crne Gore, znamenita vizantijska hronika „De administrando imperio”, cara Konstantina III Porfirogenita (905-959), stanovnike Duklje izričito naziva — Dukljani. Naslov glave XXXV hronike glasi: „O Dukljanima i zemlji u kojoj sada stanuju“. Hronika jasno razlikuje tri naroda: Dukljane, i u obližnjm zemaljama Srbe i Hrvate.
Za čitaoce „Antene M” predočiću — kao i u izvorniku, na srpskome jeziku — neke uvodne Vukanovićeve napomene iz njegove studije; potom, aspekte o starocrnogorskim klanovima, bratstvima i plemenima: Španji, Lužani, Kriči, Mataruge, Macure, Bukumiri, Malonšići, Sotonići, Mahine, Paštrovići…; slijede neki statistički primjeri o ulozi u entogenezi Srba u Srbiju useljenih Crnogoraca (i Makedonaca i Bugara) „koji su sasvim pretopljeni u Srbe”; te cjelokupna, zaključna razmatranja o porijeklu Crnogoraca.
* * *
Etnogeneza Južnih Slovena, koju dajemo u ovoj studiji, proizašla je kao plod naših dugogodišnjih povremenih istraživanja i proučavanja ovog problema 1936-1974. godine…
Za etnogenezu Južnih Slovena, ima obilje istorijskih podataka, koji jasno govore o etničkom poreklu Južnih Slovena i kontinuitetu drevne kulture Balkanskog poluostrva u kulturi južnoslovenskih naroda. Tu se s jedne strane vidi kontinuitet i etnogeneza starih etničkih skupina, plemena i naroda u južnoslovenskom etnosu, a s druge strane zapažaju se osobito brojni uticaji hrišćanstva i islama u kontinuitetu kulture i etnogenezi Južnih Slovena…
Procesi etnogeneze Južnih Slovena, od starine, bili su opšteg i regionalnog karaktera. Oni procesi opšteg karaktera, zahvatili su više puta, dva ili više južnoslovenska naroda, dok su oni regionalnog karaktera našli primenu mahom u kontinuitetu jedne etničke skupine, plemena ili naroda. To je sve pak uvek uslovljeno geografskim i društveno-istorijskim i ekonomskim uslovima.
Proces etnogeneze Južnih Slovena obuhvata raznovrsne periode društveno-istorijskog razvoja:
1) epohu etničkih skupina i plemena, koja pada u doba protoslovenskog i staroslovenskog života Slovena;
2) doba plemena i naroda, koje obuhvata etničke slovenske formacije plemenskog života i stvaranje južnoslovenskih naroda;
3) fazu etničkog oblikovanja južnoslovenskih naroda i stvaranja nacija; u ovoj fazi se, uglavnom, nalaze južnoslovenski narodi danas.
Sve pomenute istorijsko-etničke faze postanka i razvoja etnogeneze Južnih Slovena, nisu se razvijale istodobno u svim geografskim regijama balkanskih i ostalih južnoslovenskih zemalja i po jednom kalupu i uzoru. Naprotiv, koreni etnogeneze i udeo kontinuiteta kulturnih tekovina raznih plemena i naroda, veoma često su sasvim raznovrsni unutar pojedinih južnoslovenskih etničkih skupina, plemena, naroda i nacija, u opsegu navedenih epoha i procesa etnogeneze Južnih Slovena. Etnogenezu Južnih Slovena pratićemo, kako prema pisanim izvorima i literaturi, tako i prema narodnoj tradiciji i hronikama…
ETNOGENEZA označava staro poreklo naroda. Brojne društvene nauke, kao i neki njihovi ogranci, bave se proučuvanjima i rasvetljavanjem toga problema. Pre svega, to je jedan od najvažnijih problema etnološke nauke…
Preterana naglašavanja o učešću Ilira u etnogenizi Južnih Slovena i Arbanasa, delimično su i pogrešna, jer se tu ne radi samo o tekovinama ilirskim, već o kulturnoj baštini mnogo starijih etničkih skupina i plemena na Balkanu, koju su poprimili Protoiliri, u doba praistorije pa je kontinuirano preneli savremenim balkanskim narodima, na prvom mestu Arbanasima i Južnim Slovenima.
Smatra se, da su Tračani prvobitno obitavali uglavnom na istočnom delu Balkanskog poluostrva, ali su se prostirali i širom Poluostrva, od Crnog do Jadranskog mora. Potom se tu ističu i formiraju Iliri, drevni stočarski narod, koji potiskuje Tračane na Istok. U to doba padaju i keltska etnička migraciona kretanja i bistvovanje na Balkanskom poluostrvu, zapremajući severne i severozapadne predele Poluostrva, granajući se nadalje u ostale evropske zemlje.
Sve su ovo narodi, plemena i etničke skupine, koji su živeli u prastara vremena, pre Romeja i Rimljana, koji su tu obitavali u doba pojave Slovena na Balkanskom poluostrvu i susednim zemljama.
U znatnoj meri, svi ovi narodi, plemena i etničke skupine, preko južnoslovenskih naroda i danas žive u balkanskim zemljama. O tome jasno svedoče arheološki nalazi, istorijska etnologija i paleolingvistika: imena reka i brda, čime se bave tzv. jafetidska ili alarodska istraživanja. Etničko-biološka zbivanja i oformljavanje Južnih Slovena, kao veoma složen i dugotrajan istorijski proces, odigrao se kroz niz stoleća, uz raznorodne istorijsko-etničke i etnopsihološke pojave i zbivanja, u okvirima istorijske prošlosti raznorodnih naroda, plemena i etničkih skupina Balkanskog poluostrva…
Veliko pomeranje seobe naroda krenulo je Slovene prema jugu, ka Dunavu, Dravi i Savi, u staru Dakiju i Panoniju… gde je već od VI stoleća ova zemlja naseljena Slovenima i naziva ce kao ἤ Σκλανινια, αἳ σκλανινίαι, Sclavinia, Sclavenia, Sclavonia i slično…
U samim balkanskim državama, središta i prestonice pomerali su se prema političkim potrebama. Ni u jednoj od njih državno središte nije ce geografski namestilo i ostalo stalno. Bugari su imali Pliskov, Trnovo, Sofiju; Srbi Ras, Prištinu, Prizren, Skoplje, Kruševac, Smederevo, Beograd. U Bosni su ce prestonice premeštale i bivale u Sutjesci, Bobovcu, Jajcu, Vrhbosni, Banjoj Luci, Travniku; u Hrvatskoj u Biogradu, Kninu, Bihaću. U CRNOJ GORI Prapratna, Skadar, Cetinje; u Makedonji Prespa i Ohrid. Slovenci su imali Gospu Svetu kod Celovca i administrativna središta Kranj i Ljubljanu…
Za Ilire, mnogobrojan narod i osobito aktivan, istaknuto je u nauci da se deli u veliki broj bratstva i plemena, kao što je i danas slučaj donekle sa njihovim etničkim sledbenicima Arbanasima i CRNOGORCIMA…
* * *
Crnogorsko-hercegovačka društvena plemenska organizacija temelji ce na stapanju pastirske starobalkanske nomadske krvi Vlaha, Arbanasa i Srba — Crnogoraca. O saradnji i učešću Vlaha i Arbanasa govore imena Piperi, Moguši (Mugoše), Bratonožići, Bukumire, Kriči.
Jak uticaj arbanaške etničke krvi pokazuju imena nekih starih crnogorskih plemena i bratstava. Takva su bila MATAGUŽI kod današnjeg Titograda (1335. god), MAHINE uz Crnogorsko primorje (1435. god) koji svojim imenom podsećaju na ilirske — μάνιοι; zatim MALONIŠIĆI u dolini reke Zete, pa izumrli Mataruge, koji su tako prozvani zacelo po svojim kopljima, i koji danas žive u pričama, naročito na Grahovu. Svakako tu dolaze i SOTONIĆI i PAŠTROVIĆI. Spomen na arbanaško pastirsko bratstvo Šoknjeviće („Velikih gubica“) sačuvan je u imenu Goljemade — Gojë madhe (1444. god) duboko u Crnoj Gori.
Karakteristična su u tom pogledu narodna predanja, koja poreklo arbanaških i crnogorskih plemena svode na zajedničke pradedove. Po tim predanjima, današnji Vasojevići, Piperi i Ozrinići i arbanaški Krasnići i Hoti, potiču od petoro krvne braće…
Stara vlaška plemena dosta su brzo asimilirana. Međutim, amalgamizacioni proces između Arbanasa i Crnogoraca trajao je do bliske istorijske prošlosti. Najtipičniji slučaj je plemena Kuča, za koje ce 1610. god. veli da ih je „polovica pravoslavna, a polovica rimokatolička”. Danas je to pleme uglavnom pravoslavno, crnogorsko, a pored toga i rimokatoličko i muslimansko, arbanaško…
Među Bjelopavlićima i plemenima Nikšićkog polja, Župe, Banjana, Grahova i Katunske nahije priča ce da su kao najstarije pleme tih oblasti živeli neki ŠPANJI — Špani, i da su posle njih došli slovenski Lužani…
Ime Špana moglo bi se tumačiti poznatim nazivima iz kruga antičke mediteranske onomastike, kao što su etrursko Spanius ili Španija (Hi—Spania); ali ovde, kod nas, dovoljno je upozoriti na arbanaško pleme Špata, koje ce javlja u oblasti oko Skadra i Drivasta početkom XIV stoleća…
Ime LUŽANA poznato je dobro već iz „Ljetopisa popa Dukljanina”; oni su ranije imali svoju lušku županiju severno od Skadarskog jezera. Njihovo ime pominje se do sredine XV stoleća; poslednji im je do sada poznati pomen iz 1455. god. Istorijski su, dakle, utvrđeni kao neposredni susedi Špana, u području oko Skadarskog jezera; njihovo potiskivanje i mešanje sasvim je verovatna stvar.
Oko Tare i Lima, priča se, obitovalo je staro pleme KRIČA kao jedna grana većeg plemena Mataruga, po kojem je dobio ime Kričak i čitav kraj od Kolašina do Pljevalja. Njih su posle dugih i krvavih borbi, po tradiciji, potisli Drobnjaci, koji se kao stanovnici Jezera javljaju krajem XIV stoleća. Tračka reč „krisio” i ilirska „krüsi” upućuju nas na Kriče, koji bi, prema današnjem arbanaškom „kryezi”, bili crni ili crnokosi, crnomanjasti ljudi (crnoglavići). Potomci starih Kriča žive danas kod Nefertare kao pravoslavni i muslimani, i nošnjom, koja im je istovetna, još uvek se vidno razlikuju od Drobnjaka.
MATARUGE su očevidno neslovenskog porekla. Među Arbanasima poznata je moćna porodica Mataranga, koja ce pominje od XIII stoleća. Pleme Mataruga pominje se kod balkanskih Slovena češće do kraja XIV stoleća…
Južnoslovenske MACURE podsećaju na arbanaške Macarke ili Macreke. Njima narod na više mesta pripisuje stara groblja sa stećcima…
Pleme BUKUMIRI zauzimalo je sadašnju oblast plemena Bratonožića u Crnoj Gori. Ovo je pleme smatrano nižim od ostalih, i druga plemena su osećala odvratnost oženiti se njihovim ženama. Vremenom, Bukumiri su se delom pretopili u Bratonožiće, a delom su izumrli…
* * *
Iz Crne Gore je doseljeno u Negotinsku krajinu 11 domova, koji su bili narasli na 90 domaćinstava u drugoj deceniji XX stoleća. I ova su domaćinstva, kako makedonskog, tako i crnogorskog porekla, SASVIM PRETOPLJENA U SRBE….
U Valjevsku Tamnavu, doseljeno je 30 domova iz Makedonije, a 46 iz Crne Gore, koji su u novom zavičaju poprimili srpsko etničko obeležje. U Kolubaru i Podgorinu, doseljeno je 55 domova iz Crne Gore, koji su isto tako vremenom poprimili srpsko etničko obeležje…
U Užičku Crnu goru, doseljena su 4 doma iz Crne Gore, koja su početkom XX stoleća bila narasla na 51 domaćinstvo. Na kraju, u predeo Belicu, doseljeno je iz Bugarske 12, iz Makedonije 4, a iz Crne Gore 91 domaćinstvo, koja su se vremenom sasvim pretopila u srpsku narodnost…
* * *
CRNOGORCI
Srednjovekovno slovensko stanovništvo u crnogorskim zemljama, u prvim fazama svoga razvoja temelji se ponajviše na etnogenezi s ilirskim plemenima ovih krajeva.
Prvi tragovi pomena crnogorskog etnosa, potiču iz XIII stoleća, da u XV stoleću izrastu u poseban etnikon Crnogorci.
Na izmaku srednjeg i početkom novog veka, u crnogorski narod utkane su i brojne stočarske vlaške etničke skupine i plemena. I, kao što su najvećim delom Srbi centralne Srbije i Kosova, u svoju etnogenezu utkali dardanski etnos, isto tako crnogorski narod se temelji na ilirskoj etnogenezi.
U privredi, materijalnoj i duhovnoj kulturi, običajima i verovanjima savremenih Crnogoraca, više je ilirske materijalne i duhovne kulture i elemenata menataliteta, koji su dospeli kao kulturno ilirsko nasleđe putem etnogeneze, nego li što ih ima slovenskog ili srpskog porekla.
Prema tome, ovaj južnoslovenski narod, počiva na temeljima ilirske etničke baštine, sa kojim se putem asimilacije stopio još u VII-VIII stoleću, nakon svojeg etničkog života u današnjim crnogorskim zemljama.
Plemensko uređenje Crnogoraca, živa epska tradicija i pevanje epskih pesama uz gusle, narodna nošnja, kako muška tako i ženska, lelekanje i naricanje za mrtvima, grebanje lica u žalosti, pojava delije-devojke, brojni i zapaženi narodni žreci i vidari — hirurzi, koji su jedinstveni u narodnom životu savremenih Crnogoraca u doba feudalne epohe i prvih decenija kapitalističkog društvenog poretka, temelje se na ilirskim prežicima, koji su dospeli u Crnogoraca putem etnogeneze, kao ilirska kulturna baština.
U pitanju je poseban slučaj iz etničke prošlosti Crnogoraca, oni su kao Sloveni, a potom Srbi, te na kraju Crnogorci, dali ime i jezik ilirskom etnosu, čijim zemljama su zavladali, a potom se sa njime asimilovali. Naporedo s tim, ističu se i znatni uticati arbanaških plemena u etnogenezi Crnogoraca.
Nakon obnove pećke patrijaršije u XVI stoleću (1557-1766. god), pod uticajem pravoslavne crkve, negovano je i pospešivano „srbovanje”. Na tim temeljima je isticano (XVII-XVIII stoleće), da je Crna Gora ne samo srpska zemlja, nego i deo Srbije.