Piše.Marko Jokić

 

Uvod

 

     Pišući o porijeklu Kuča vojvoda Marko Miljanov je zabilježio neka od predanja nudeći dio odgovora na ovo pitanje,ali kao mudar čovjek ostavi istraživačima da ipak  „treba o tome viđeti šta pišu Grci i Rimljani“.Upravo,slijedeći njegova razmišljanja, želio sam saznati šta pišu „Grci i Rimljani“(ali početkom XX vijeka i domaći autori na prostoru Jugoslavije) o slavi kao porodičnom prazniku,sa osvrtom na njeno porijeklo i ritual koji je pratio.Viđenje Grka i Rimljana će biti interpretirano kroz radove balkanskih istoričara,etnologa,antropogeografa i drugih istraživača.

     Mnogi autori,etnolozi,istoričari i drugi su ovoj temi posvetili značajnu pažnju nastojeći da rasvijetle sva pitanja o nastanku slave i kasnijem širenju na druge narode.U ovom tekstu ću u najkraćem ukazati na nastanak porodične slave,ritual koji je pratio,ali i dati odgovor na pitanje kada je i od koga slava „stigla“kod slovenskih naroda.Neki velički publicisti će se „okomiti na komuniste“ da su oni zabranili slave,iako je poznato da je istovremeno u staroj Crnoj Gori redovno obilježavan taj porodični praznik.Čini se da krivca ipak treba tražiti na drugim adresama.Doseljavanjem u Veliku,Šaljani,Crnogorija (potomci Leke Klimente) su izgubili vezu sa svojim sveštenstvom i crkvom,što je bilo presudno da je vremenom slava kao porodični praznik skoro isčezla.Prisilno prevođenje Šaljana u pravoslavlje 1854.godine je dodatno stvaralo otpor prema onima koji su nametali „novu vjeru“,ali ih istovremeno još više udaljilo od starih običaja iz prazavičaja.Često je pominjan pop Dmitar Popović,rodom iz Šekulara,kao glavni krivac za nasilno prevođenje Šaljana u pravoslavlje.Ovaj šekularski sveštenik je bio „desna ruka“ Vasojevićima koji su žestoko atakovali na slabije,pri tom obavljajući poslove za tadašnje nalogodavce.Iako i sami Vasojevići imaju vrlo sumnjivo etničko porijeklo (ili bolje rečeno,prema svim stranim pisanim izvorima nijesu slovenskog porijekla),njihov prelazak u pravoslavlje je kasnije činio veliku snagu za nalogodavce da nastave sa nasilnim aktivnostima slovenizacije stanovništva na prostoru koji su osvajali nakon prelaska Trešnjevika[1].

     Ovih par napomena ukazuju sa čime su se Šaljani srijetali pokušavajući da istraju u čuvanju običaja u Velici.Možda su neki Šaljani već tada krenuli drugim „lakšim putem“,udružujući se sa Vasojevićima,a posebno od 1878.godine koja je Veličanima donijela niz golemih problema.Krajem XIX i početkom XX vijeka se neki Veličani udružuju u hajdučke čete (organizuje ih uglavnom Novica Popović ,opet iz Šekulara,nastanjen u Velici).Te čete su bile paravojne formacije koje su harale sve do Dečana,o čemu postoje pisana dokumenta.Nasilja koje su pravili su brinula knjaza Nikolu,koji je u više dopisa upozoravao da „se prestane sa takvim radnjama“.Kod nekih šaljskih bratstava su to bili veliki junaci,za knjaza to su bila lica koja je trebalo kazniti.

Čini se,da je važno odgovoriti i na pitanje:Ko nam briše tradiciju?Mi sami ili sa nekim zajedno?Da li dobrovoljno?Očito,kod nekih je baš tako-dobrovoljno.Ko je tako jako disperzovao svoje vjrsko-političke ideje  kod Šaljana(i drugih Veličana)?Možda je najbolje citirati Platona,koji je prije nekih 2400.godina dao odgovor na neka od ovih pitanja.Još tada Platon je zapisao:„da mlad čovjek ono što primi u određenom dobu starosti u sebe,to ostaje u njemu tako čvrsto da se ne može više izbrisati i ne može se promijeniti [2]“.

O NASTANKU SLAVE I POČETKU HRIŠĆANSTVA NA BALKANU

     U Glasniku zemaljskog muzeja srpski akademik Vladislav Skarić,baveći se istraživanjem o porijeklu slave je zapisao:“…Začudo je koliko je daleko išao naš narod u kopiranju svojih grčkih i rimskih uzora i kako ni vjekovi nijesu stvorili promjene u načinu gošćenja.Pri pogledu na tu sličnost moramo se pitati da li krsna užina ima u sebi uopće štogod što nije tuđe[3]“.Isti autor će još zabilježiti:“U našem susjedstvu i katolički Arbanasi u sjevernoj Albaniji slave slavu…[4]“ Jovan Erdeljanović[5] je takođe zabilježio  da krsnu slavu slave i katolički Arbanasi,dok M.Đ.Milićević bilježi „da u Srbiji krsnu slavu slave i Vlasi“.Garsten Heög navodi da krsnu slavu imaju i Sarkačani u Epiru,obilježavajući sv.Iliju,sv.Petku i Veliku Gospojnu.

Hrvatski arheolog,istoričar i profesor filozofskog fakulteta u Skoplju Ćiro Truhelka bilježi: „da krsno ime ili slava vodi porijeklo od slavljenja Lara-rimskih kućnih bogova“.Autor,dalje zapisuje da  „glavna funkcija koju Lar vrši prema familiji i njenim članovima jeste da joj bude zaštitnik u zlu i dobru[6]“.Truhelka dalje navodi,da je sličnost između rimskog Lara  sa slavom zatekao svuda na Balkanu,čime je još uvijek sačuvana uspomena na Lara.“Istina,Lar je tokom vjekova promijenio ime,a njegove su se konture zamaglile,izblijedjele kao nešto što gledamo iz daljine,ali on je tu i živi životom ne bitno promijenjenim i ne manje poštovanim kao i prije dva milenijuma.On i dalje vrši ulogu zaštitnika kuće,ali sada kao krsna slava…[7]“.

Kako bilježi Vladislav Skarić „najprije je bilo rašireno mišljenje da je krsna slava pravoslavna svetkovina,ali se takvo mišljenje moralo vrlo brzo napustiti,jer niti zna oficijelna crkva za tu svetkovinu,niti je ima kod Grka,Bugara i Rusa koji su takođe pravoslavci…Osim toga je još prije 100 godina zabilježeno da je ova svetkovina nalazi kod katolika u Slavoniji i Bosni…[8]“.Isti autor navodi „da je ranije kod Srba bila prisutna hramska slava koju je obilježavalo cijelo selo i uglavnom su je nazivali preslavom“.Tek kasnije se crkvena slava prenijela u domaćinstva.Pri tom upoređuje i sami ritual gozbe kod Srba i Rimljana uočavajući veliku sličnost[9].

Radoslav Grujić kao izuzetan poznavalac istorije Srpske crkve je zapisao:“U nauci našoj podržava se tvrđenje da u pisanim istorijskim spomenicima,sve do najnovijih vremena,nema nikakvih pouzdanih podataka o krsnoj slavi..[10]“,(misli na krsnu slavu kod Srba-prim.M.J).Autor dalje zapisuje da „Današnje ime Slava nema za sobom daleku prošlost;ono je počelo da otima maha tek u XVIII i XIX vijeku…iako mu je porijeklo starije….Do reforme sv.Save gozbe u slavu svetitelja i za dušu umrlih srodnika,obavljane su pred Crkvom uz učešće sveštenika (nije još uvijek bilo porodičnih slava)…Pred crkvu su dovođena goveda i ovnovi ili donošena jagnjad i golubovi i uvođeni u samu crkvu,pa im je sveštenik prije klanja čitao posebne molitve (XIII vijek,prim.-M.J)[11]“.Tek 1858.godine Crkva (srpska-prim.M.J) je zabranila sveštenicima i narodu  da dovodi ili donosi  crkvi stoku određenu za klanje i gošćenje.Svako ko ima šta da zakolje da daje gozbu za dušu mrtvima,to treba da zakolje svojoj kući,ispeče u svom domu i iznese gostima na trpezu.Samo pod ovakvim uslovima ko slavi Slavu svog svetitelja može doći sveštenik da to blagoslovi[12]“ navodi profesor Grujić.Izvjesno je,da je ovo bio i prelomni trenutak da slava postane porodična krsna slava,za razliku od dotadašnjih obilježavanja slave koje su dominantno bile crkvene slave,tj.obilježavanje svetitelja zaštitnika određene crkve.

     Isti autor u svojim razmatranjima se vraća u daleku prošlost,upoređujući elemente krsne slave kod Srba i ukazujući pri tom da „bez sumnje svi obredni predmeti kulta Krsne slave vode svoje porijeklo iz predhrišćanskih vremena.Svi oni se nalaze u ritualima Mojsijevih beskrvnih žrtava.Svi elementi mojsijevske beskrvne žrtve prešli su  u izvjesnim formalnim izmjenama,na obrede Krsne slave kod Srba[13]“.Autor će u svom radu posebno ukazati da običaj Krsne slave  nijesu bili prisutni kod Rusa,Bugara,Rumuna i Grka,jer taj običaj kod njih„nije nikada  postao opštenarodni“.Posebno je interesantno zapažanje Grujića da je apsolutno nepoznato „kako su sveštenici blagoslovili trpezu svečara u doba sv.Save i kasnije,jer o tome se ništa pouzdano ne zna… izuzev da je sav ritual iz crkvenog prešao u porodični kult[14]“.Sve ove tvrdnje profesora Bogoslovskog fakulteta u Beogradu,koji je upravo predavao istoriju Srpske crkve,ostavljaju velike nedoumice na današnja kazivanja istoričara i sveštenika ove vjerske organizacije.

Završavajući svoje naučne analize o Krsnom imenu Grujić zapisuje„da polovinom XIX vijeka,pojedini,klasički obrazovani predstavnici našega naroda su na Krsno ime gledali kao na hristijanizovani kult rimskog lara(boga zaštitnika porodice-prim.M.J).Naziv Krsno ime je nastao vrlo rano u zapadnim,a naročito primorskim oblastima[15]“.

U knjizi Istorija Srba,poznati češki istoričar Konstantin Jiriček smatra:“Da je usljed nedovoljnih podataka nemoguće pratiti razvoj slave kod Srba[16]“.

Postojanje krsne slave,istina pod drugim imenom,bilježi i Aleksandar Mitrović,navodeći da su „Rimljani prije i poslije Hrista imali svoj deos lares.Dei lares je kod njih baš ono što je znatno kasnije kod Srba krsno ime.Rimljani su koristili tamjan da povodom slava nakade kuću,što su puno vjekova kasnije počeli raditi i Srbi[17]“.

Milenko S.Filipović,profesor na filozofskom fakultetu u Skoplju,je dio svojih naučnih istraživanja posvetio i izučavanju porodične slave od nastanka do XVIII vijeka.Autor navodi da se „termin slaviti prvi put pominje 1704.godine…Dogodilo se to u varoši sv.Nikola na Ovčjem polju,na dan prenosa moći sv.Petke(19.jula po starom kalendaru),kada je slavila crkva sv.Petke u toj varoši…To je prvi put da se pominje termin slaviti“.Prema pisanju ovog autora očito se radi o slavi crkve,koja je imala svog zaštitnika.No,autor saopštava i podatak o prvom pominjanju i porodične slave,navodeći da „Najstariji poznati mi primjeri  da srpski arhijerej slavi rodovsku slavu je iz 1726.godine“,navodeći da se radi o slavi Beogradsko-karlovačkog mitropolita Mojsije Petrovića,koji će od 1728.godine početi sa davanjem upustava „kako i kada treba pripremiti gozbu..“.Po pisanju ovog autora prvi „pomeni  slave kod Srba počinju od XVI-XVIII vijeka“,kada se pojavljuju tekstovi o obredima na slavi[18].

Srpski etnolog-antropolog Slobodan Zečević bilježi u svom radu Praznik(Slava) u sjevernoistočnoj Srbiji,zapisujući da kod stanovnika vlaškog govornog jezika, ovih krajeva (u sjevernoistočnoj Srbiji) slava traje tri dana.Počinje večerom uoči određenog praznika,a drugi dan je praznik kada se daje ručak,treći dan je posvećen mrtvima.Na večeru dolaze samo pozvani gosti.Jedan član porodice sa „plosnom“ rakije obilazi one koji su pozvani na večeru.Poziv važi za sva tri dana.Ako bi neko došao nepozvan,nipošto se nije vraćao,već je trebao sjesti za  trpezu…[19]“.O običajima obilježavanja slave u Crnoj Gori,Vuk Vrčević je zapisao:“U Hercegovini,Boki i Crnoj Gori ima i takvih zvanica,koji ako ih domaćin ne pozove kao što je običaj,ne bi mu na krsno ime došao,jer kako oni vele-nezvanom gostu je mjeso za vratima[20]“.Vrčević ukazuje da slava kod Hercegovaca,Bokelja i Crnogoraca traje tri dana (kao kod Vlaha u sjeveroistočnoj Srbiji).Počinje od večere uoči slave….Ženska čeljad za trpezom rijetko sjede[21]“.

Vuk Karadžić kako je zapisano u Zborniku o krsnom imenu bilježi da slava počinje noć uoči datuma slave.Pred noć uoči krsnog imena neko mlađi iz kuće „zađe po selu  te zovne (na krsno ime) sve seljane koji to krsno ime ne slave“,zapisuje Karadžić.Autor navodi da se „krsno ime slavi tri dana…Domaćin ne sijeda za sto na slavi,već stoji gologlav i služi gostima vino i rakiju [22].“

Autor teksta Krsno ime Petar Ž.Petrović zapisuje da su običaje krsne slave imali Tračani,Stari Grci,Iliri,sjeverni Arbanasi i Rimljani[23].

Prema pisanju ruskog istoričara i etnologa  Г.Фриллейа u Crnoj Gori svaka kuća ima svog svetitelja-pokrovitelja.Uoči slave,najmlađi sin u porodici,u ime oca,ide da njegove prijatelje pozove na slavu.Kada dođe na vrata,obično kaže: „Neka vam Bog da Carstvo nebesko.Moj otac vas pozdravlja i zove vas da večeras dođete kod njega i popijete čašu rakije…“.Prijatelji bez pogovora kreće na put.Kada dođu u kuću,ovako se pozdravljaju sa domaćinom:“Dobro veče,čestitamo ti praznik.Daj Bože da ga u zdravlju i veselju slaviš mnogo godina“,zapisao je Фриллей.Autor bilježi da članovi parodice ne ručaju zajedno sa gostima već poslužuju gose i kasnije sijedaju za sto[24].

Nikola F.Pavković konstatuje da postoji u nauci nekoliko teorija o porijeklu slave,ističući sličnost slave sa kultom Herosa (kod Grka) i kulta Lara kod Rimljana.Iako porodična slava ili krsna slava nema slovensko porijeklo,Srbi će od nje razvijati srpski mit,kako kaže Pavković „slava uz kosovski mit se smatra kao bitan dio srpskog identiteta[25]“.Intersanto,ali uobičajeno u srpskoj istoriografiji da slava koju su preuzeli od drugih postaje temelj njihovog identiteta.Čudno,zar ne!

Istina,početkom XX vijeka u srpskoj antropogeografiji  Jovan Cvijić  iznosi mišljenje da je slava nacionalno obilježje Srba (!)?Možda je Cvijić mislio na slavu Srba koja se kasnije u svom ritualu značajno transformisala,jer po Dimitriju Bogdanoviću „Srpska crkva propisuje da se slava praznuje jedan dan (na dan sveca)[26].

U Glasniku skopskog naučng društva,Ćiro Truhelka je zapisao:“Eneas kod Dardana je predstavnik Ilira,a kult Lara koji on uvodi u Italiju,bio je jemčeno starinom ilirski kult“.Ovaj autor dalje bilježi još nekoliko interesantnih detalja o krsnoj slavi,ukazujući da je ogromna većina svetaca raznih slava predslovenskog porijekla,kanonizovanih u doba prije dolaska Slovena na Balkan.“Po ovome izgleda da se krsna slava na Balkan formirala još prije dolaska Slovena,tj.larizam je ustupio mjesto slavi još u predjustinijansko doba…Sloveni su slavu već formiranu zatekli i preuzeli je prelaskom na hrišćansku vjeru,onakvu kakvu su je našli.Za nas je svakako neoboriva činjenica da je krsna slava hristijanizovana forma kulta Lara[27]“.

Slava je bila poznata i u Bosni,jer su je slavili morovlasi (karavlasi ili crno vlasi),pleme romanskog porijekla,te da je taj kult znatno kasnije prihvaćen kod drugih naroda[28].

Prema pisanju Danijela Sinanija,religijski karakter i svoj profil  porodična (krsna) slava kod Srba je dobila tek u XVIII vijeku[29].

Iz navedenih izvora se može zaključiti da je porodična slava najprije nastala kod Ilira,koja je kasnije prenesena kod Rimljana.Sve se to događalo znatno ranije od doseljavanja Slovena na Balkansko poluostrvo.Konačno,prema pisanim dokumentima Srbi su počeli primati hrišćanstvo poslije VII vijeka(vidjeti Ljetopis popa Dukljanina-prim.M.J),što je trajalo sve do XII vijeka.U vrijeme pokrštavanja Slovena Iliri su već bili hrišćani,te su ih kao takve Sloveni zetekli na dijelu Balkanskog poluostrva.O tome je dosta zapisao i Ivan Jastrbov[30],navodeći niz starih arhivskih izvora i drugu njemu dostupnu pisanu građu.

I dugi autori ukazuju da je širenje hrišćanstva na Balkan počelo znatno prije dolaska Slovena na ove prostore.Istoričar Ž.Zajer[31] bilježi da je hrišćanstvo nastalo na Balkanu rano,u II i III vijeku,navodeći „da je episkop dalmatinske prijestonice,sveti Venacije bio mučen još u doba imperatora Aurelijana u nekom lokalnom progonu oko 270-te godine.U tzv.Panoniji Secundi u Sremu,prijestonici provincije je bilo glavno sjedište cijelog zapadnog Ilirikuma,gdje je bilo 40-tak  sjedišta episkopija na Balkanu (U Ulpijani ili današnjem Lipljanu,Rizinitiumu-Risnu,zatim u Dalmaciji:Solinu(kod Splita,Jader-današnji Zadar,Epidaurum kod Dubrovnika,dalje u  Prevalitani:Skodra,današnji Skadar u Albaniji,Drač,metropola Doclea ili Duklja čije su ruševine na području današnje Podgorice,Lisos ili Današnji Lješ u Albaniji,itd).

Imajući u vidu da već tada postoji obilježavanje porodične slave,što je zapisano u starim pisanim izvorima,te da je slava najprije nastala u Ilirikumu,pa prenešena u Rim,prirodno je pretpostaviti da su tadašnji hrišćani u nabrojanim episkopijama već uveliko slavili zaštitnika porodica,tj.krsnu slavu.S druge strane,neutemeljena bi bila teorija da su bezbošnici,koji su znatno kasnije primili hrišćanstvo „prvi počeli obilježavati krsno ime“.

Spasoje Vasiljev,baveći se mitologijom južnih Slovena,bilježi da je u vrijeme primanja hrišćanstva vladalo „slovensko dvovjerje“,koje je trajalo više od 300 godina,protivu koga se borila katolička crkva.Proces slovenskog primanja hrišćanstva i napuštanje mnogobožačke religije je završen krajem XII vijeka.Dvovjerje je trajalo nekoliko vjekova i karakterisalo je prelazni period[32].Sofija Kalezić-Đuričković je zabilježila „da je pokrštavanje Slovena bio predugi proces,koji je trajao od VII do XII vijeka“. I Helmonah je zapisao,kako piše Kalezić-Đuričković,da je „kod Slovena bio običaj da po jednog hrišćanina godišnje žrtvuju Svetovidu i Pripegli,a Nestor 945.godine priznaje Ruse hrišćane i Ruse neznabošce.To znači,kada je neznabožačka vjera bila vjera velike većine Slovena,među njima je bilo hrišćana…[33]“

U knjizi Albanski problem i Austrougarska[34],anonimnog autora potpisanog kao Balkanikus,piše: “Albanci su na Balkanskom poluostrvu jače od 2000 godina,oni su tu starosjedioci…Oni su bili usred kulture Grka,Rimljana i Mlečana…“.

O potpuno utemeljenom hrišćanstvu u Iliriji daje podatke i francuski konzul u Skadru  Ekar,zapisujući „da se prvi episkop Bassus pominje u pismu kojeg je Papa uputio episkopu Ilirije.U IV vijeku je već formirana crkvena provincija u gradovima Skadru,Duklji i Draču.U Skadru je stolovao mitropolit skadarski,koji je bio vikar svetog oca za istočnu Iliriju[35]“.

Poznata engleska istoričarka i etnološkinja Mari Edith Durham je početkom XX vijeka zabilježila „da sjeverni Arbanasi ispovijedaju hrišćanstvo već 15 vjekova[36]“.

Poznati jugoslovenski antropogeograf Mileno S.Filpović u Zborniku o krsnom imenu je zapisao:“da je slava kod Hrvata postojala još u ranom srednjem vijeku“.Filipović se poziva na pisanje V.Klaića koji je zabilježio da je “kralj Zvonimir izdao 1087.godine povelju o Kninu“,kada je zabilježeno,da je upravo tada „proslavljao svoj imendan sv.Dimitriu (Sancti Dimetreii)“.Dakle,kako navodi autor,nije bio blagdan(festum) sv.Dimtrie,već slava-proslava (festivalos) tog hrišćanskog sveca.[37]

PORODIČNA SLAVA KOD PODPROKLETIJSKIH ŠALJANA

     Prethodno navedeni izvori nam sugerišu da su Ilirska plemena (Dardani i Besi) znala za kult Lara-porodičnog zaštitnika,kojeg su proslavljali prije Rimljana.

Iz kulta Lara je nastala krsna slava,kako smatraju srpski istoričari,etnolozi i antropolozi.Isto  mišljenje su iznijeli i drugi evropski istraživači. S toga,sa sigurnošću se može tvrditi da je krsna slava kod Šaljana veoma stari porodični praznik,obzirom na tvrđenje Jastrebova ( i velikog broja istoričara) da su šaljski Dardani i Besi upravo stari Iliri (O tome je bilo pisanja na ovom portalu u tekstovima:Nestajanje velikih naselja i Običaji veličkih Šaljana-prim.M.J).Na osnovu tvrđenja srpskih etnologa i istoričara navedenih u ovom tekstu,sasvim je izvjesno da Srbi nijesu širili „krsno ime“ ili krsnu slavu prema drugim narodima na Balkanu.Tvrdnje nekih „savremenih“ srpskih istoričara pobijaju dokumenta pomenuta u ovom tekstu u kojima je zabilježeno da se krsna slava kod Srba pominje prvi put između XVI i XVIII vijeka.Prema nekim autorima se iznose tvrđenja da pominjanje krsnog imena (krsne slave) kod Srba imamo tek u XVIII vijeku.

U prilogu konstataciji da je kod Šaljana krsna slava veoma stara potvrđuju nam radovi katoličkih sveštenika objavljeni u raznim zbornicima radova Katoličke crkve.Sama činjenica,da je slavski ritual nekoliko stotina godina ostao neznatno izmijenjen govori o davnim i dubokim korijenima ovog porodičnog praznika.Autor ovog teksta je prilikom nekoliko obilazaka Šalje čuo tamošnje pamtiše,koji su potvrdili pisanje raznih autora o slavi kod Arbanasa.Slavljenje slave 2019.godine je kod podprokletijskih Arbanasa apsolutno zadržalo isti ritual kakav je bio unazad nekoliko stoleća.Kod arbanaških plemena u podprokletijskom regionu je zabiljžen interesantan podatak da se na prostoru jednog plemena javlja više porodičnih zaštitnika koje obilježavaju kao krsnu slavu.Najzastupljenija je slava sveti Nikola[38] (ili shin Kollë,kako kažu Albanci) i sveta Marija Djevica.Slava sv.Nikola je zabilježena skoro kod svih plemena.

Kako je zapisao Robert Elsie „Shen Kolli poštuje u Albaniji većina porodica,čak i u onim selima koja su odana drugim svecima“.Kako bilježi ovaj autor,praznik shen Kolli (sveti Nikola) se praznuje 6.decembra,a proslava počinje noć prije samog praznika.Ova slava (6.decembra) je kod Albanaca poznata kao sveti Nikola zimski (shen Kolli i Dimnit),ali se obilježava i 9.maja kao sv.Nikola majski (shen Kolli i Majit).Albanci se često zaklinju u svetog Nikolu,govoreći:Pasha shejnti shen Kolla ili u prevodu:Tako mi svetog Nikole,što pokazuje značaj ovog sveca kod Albanaca,a posebno kod sjevernoarbanaških plemena male i velike Malesije“.Ova slava je prisutna kod svih arbanaških šaljanskih bratstava.

Porodice koje slave svetog Nikolu,noć uoči slave pale svijeću,uz pripremljenu gozbu jagnjetinom i prasetinom,ali se obično meso počne služiti poslije pola noći.Gosti nazdravljaju domaćinu riječima:Neka ti je srećna Slava i da ti pomogne sv.Nikola,ali ima i drugih blagoslova.

Uveče se kućna vrata drže otvorenim „kako bi svi sveci i duhovi umrlih mogli ući u kuću i prisustvovati gozbi“.Domaćin kuće prvi podiže čašu i nazdravlja:Dobro došli.Da nam pomogne sveti Nikola.U nekim djeloima Šalje su palili i po tri svijeće odjednom,posvećene mitološkim ljudima,da se ne bi događale neke štete porodici.Što su svijeće više gorjele,bilo je vjerovanje da će sveti Nikola porodici donijeti više blagostanja.Autor zapisuje,da su postojale i kletve,poput ove:Neka đavo ugasi tvoju Nikoljsku svijeću.

     U nekim sjevernoarbanaškim plemenima su tog dana organizovali pomir porodica ili bratstava,kada je zaključivana Besa.Tog dana su se opraštale stare zađevice.Ovo je bilo prisutno od davnih vremena kod podprokletijskih Arbanasa.Majska slava 9.maja sv.Nikola se obilježava kod Šaljana i Škrelja,uglavnom na ljetnjim katunima,tamo đe su izdizali,zapisao je Robert Elsie[39].

     O slavi posvećenoj zaštitniku porodice,svetom Nikoli,pisao je i katolički sveštenik fra.Lovro Mihačević.Ovaj katolički sveštenik je boravio u Albaniji iz dva puta,po nekoliko godina.Pored misije sveštenika aktivno se bavio kulturom i jezikom sjevernih Arbanasa.U knjizi Po Albaniji (Dojmovi s puta) Mihačević zapisuje: „Sveti Nikola je među Albancima najrasprostranjenija slava.Katolici u Albaniji 5.decembra obilježavaju noć svetoga Nikole.Za svetog Nikolu se žrtvuje jagnje,a neđe i kokot.Stari je običaj da se u noći ispred slave zapali svijeća (porodica sa prijateljima),pjevajući tradicionalne pjesme o ovom svecu.Dan praznika 6.decembar su poštovali ne samo katolici,već i muslimani,obilježavajući povratak stradalih Albanaca i žrtvujući pečene ovce na ražnju.Ova slava je u Hotima,Grudama i Kastratima trajala  cijele neđelje (sedam dana).Domaćin kuće,nazdravljajući izgovara:Pomozi nam nikoljska noći.Prema vjerovanju,što je duže gorela svijeća,to je napredak kuće bio veći.

Obilježavanjem majskog sv.Nikole (9.maja),Šaljani i Šoše su ujedno slavili i izlazak sa stokom na svoje katune.

Neki gosti na slavu dolaze uveče,a neki izujutra…Svi su obučeni u svečana odijela.Na dan slave svi iz domaćinove kuće u crkvu polaze da se Bogu mole.Nakon toga se vesele ispred crkve,a zatim ponovo polaze domaćinovoj kuću nastavljajući proslavu. „U kući kod domaćina kad dođu,odlože puške,štapove i gornje haljine-gunjeve i sjednu za sofru te počnu piti rakiju i nazdravljati domaćinu.Nakon rakije,donesu vodu i svi operu ruke,krste se,mole bogu i ručaju.Nikada se govornikova besjeda ne prekida,niti dvojica odjednom govore.Nakon ručka operu ruke (u starim vremenima se jelo rukama,bez pribora za jelo-prim.M.J),zahvale se domaćinu i počnu se vraćati kućama[40].

Autor teksta ispred crkve sv.Abata u selu Abat.Crkva u selu Abat je nekih 1500 metara ispod sela Pecaj u Šalji.Ovo je crkva naših predaka koju su (uglavnom) redovno posjećivali o svečevima  i neđeljom.Fotografija  iz juna 2019.godine

I katolički sveštenik Jakov Slišković je zabilježio da se kod Arbanasa u sjevernoj Albaniji slavi slava sv.Nikola,kada se „za slavu obavezno sprema meso,pored drugih jestiva.Po običaju se zakolje ovan ili šilježe.Ni najsiromašniji ne smiju izostati tog dana bez mesa[41]“.

     Vojvoda Marko Miljanov je zapisao: „Kod katoličkih Arbanasa svako pleme ima svoju krsnu slavu.Prije slave mjesec-dva odaberu jednog ili dva brava i hrane ga da bi bili što deblji za slavu.Pecivo se peče ucijelo uoči slave.U ovom kraju se odive ne zovu na slavu,jer one dolaze nepozvane.Isto je i za glavne prijatelje i pobratime koji dolaze nepozvani…Gosti dolaze uoči slave na večeru i sjutradan na dan slave.Niko od gostiju ne donosi poklone,osim odiva koje donose sitnije uobičajene darove.Za goste koji su na večeri sprema se obilata trpeza:pečeno i kuvano meso,pršuta,sir,razne salate,kolači,pite,… a od pića rakija,vino i sokovi.Istom hranom se ugoste i oni koji dođu na dan slave ujutru…Za vrijeme slave se kući obavljaju samo najnužniji poslovi po kući i oko stoke.Slava traje tri dana,a mimo prijatelja i zvanica vrata su otvorena za sve koji se pojave sa željom da čestitaju slavu.I za njih se sofra postavlja i bivaju ugošćeni.U Kučima,kod Arbanasa se ne pravi slavski kolač,ali sveštenik dolazi dan prije slave da prekadi kuću.Autor  bilježi,da Šaljani slave svetog Jovana (ili Ivana) Jevanđelisu[42].

     Jeremonah dečanski,Gedeon Jurišić u svom djelu Dečanski prvenac je zapisao da je slava kod Šaljana sv.Đorđe[43].Očito je,da se ova slava ne odnosi na Šaljane ilirskog porijekla,već „na one male crne“ stare stanovnike Šalje,koje je Mari Edit Durham opisala i pronašla 1907.godine tokom posjete Dečanima.Najvjerovatnije da se radi o slavi starobalkanskog romanskog stanovništva koje su Šaljani tokom XV vijeka zatekli u današnjoj Šalji (možda se radi o Vlasima Ljopčima ili Mavrićima,tj.crnim Vlasima koji i danas žive na prostoru Šalje,ali su albanizirani.Riječ mavros je grčkog porijekla a znači crn).

     U obimnoj studiji Malesija autora Andrije Jovićevića je zapisano „da svi Malisori i sva sjeverna Albanija imaju zimsku slavu sv.Nikola,kao opštu narodnu slavu.U Malesiji je praznuju sedam dana[44].Kako dalje bilježi Jovićević „na šest dana pred sv.Nikolu u svakoj se kući zapali pred ikonom svetog Nikole debela voštanica i gori za sedam dana i danju i noću.Svakog se dana ukućani mole Bogu i pred ikonom kleče pojući svoje narodne molitve na arbanaškom jeziku“.Na sami dan slave se ide u crkvu…Svaki iole imućniji domaćin zakolje brava…O Nikoljadne sveštenik svakome dolazi da blagoslovi kuću,stado i sve što je u kući i oko nje i dobije pleća mesa“.U potonje vrijeme se slava praznuje tri dana,naglašava Jovićević.Inače,kako piše ovaj autor „skoro sva plemena i bratstva u Crnoj Gori,koja vode porijeklo iz Malesije (iz velike i male Malesije-prim.M.J) slave svetog Nikolu…Šaljani su pored sv.Nikole počeli slaviti zimskog sv.Jovana kao zajedničku slavu svih stanovnika Šalje“.Opisujući običaje koji prate praznovanje,autor naglašava „da goste posebno pozivaju izuzev onih najbližih kojima nijesu potrebne posebne pozivnice…Mnogi ljudi za dan slave imaju 20-30 zvanica.Domaćin svaki ispeče pecivo-to se drži kao najveća čast.Za vrijeme večere,uoči slave,se ispred kuće puca iz pušaka,a zatim ulaze gosti u kuću i čestitaju domaćinu slavu.Običaj je da gosti dolaze poslije zalaska sunca,jer se uzimalo za sramotu da se u kuću domaćina uđe prije zalaska sunca.Kada gosti ulaze u kuću,odlože puške,a neko iz pordice domaćina ih sačeka sa vodom da operu ruke…Kada gosti posijedaju,mlade im žene izuju obuću i ostave na sigurnom mjestu.Iza toga se služi rakija i kafa,a malo docnije večera.Nakon toga uz igru i pjesmu nastavljaju praznovanje do pola noći“.Sjutri dan,na dan slave,postavlja se na tri sata prije podne ručak.Iza ručka,osim drugog je uvijek spremno pecivo.Nakon toga svi idu u crkvu,gdje nastavljaju pjesmu i igru,a zatim se svi prije noći vraćaju kod domaćina,nastavljajući gozbu[45].

Iz navedenih izvora  se može zaključiti da je porodična slava kod sjevernoarbanaških plemena drevna.Primjećuje se iz opisa različitih autora da je dugo godina sačuvala svoj ritual.Autor ovog teksta je još prije 40-tak godina bio više puta zvanica i svjedok slavljenja slave kod Arbanasa u crnogorskoj Malesiji.Istina,slavski ritual je neznatno izmijenjen u odnosu na pisanje pomenutih autora u ovom tekstu,ali je zadržao temeljne drevne karakteristike i danas.Prisjećam se,negdje šesdesetih godina prošlog vijeka mogu svjedočiti da se u porodici mog oca za sv.Nikolu “žrtvovao kokot”,ali je simbolično obilježavanje slave bilo samo u krugu porodice.

Vjerujem da će ovaj tekst doprinijeti rasvetljavanju dijela običaja naših predaka,od kojih smo neke običaje doskora u potpunosti poštovali,ali zašto ne reći,druge crkve su nam nametale a neki od nas dobrovoljno prihvatali običaje koji nijesu dio naše tradicije.Fotografiju crkve u Abatu (koju objavih u ovom tekstu) pokazah 2019.godine u ljeto “dedi Gojku,kasnije glavnom litijašu” u kući pokojnog Radula-Raša Kočanovića,crkvu njegovih i mojih predaka,kako bih kod njega izazvao radost i oduševljenje,ali umjesto toga osjetih u njegovom pogledu prezir prema precima.Iako su moje namjere i dug prema precima ljudskog i istraživačkog karaktera,pomenuti deda-litijaš će prenijeti priču,žaleći se ” da hoće Marko da nas pokatoliči”.Kažu,svako nosi svoj krst,a ja ću dodati da neki ipak nose tuđe krstove.

(Uskoro na ovom portalu o ostalim običajima naših predaka:kumstvo,ženidba,gledanje u plećku,…)

NAPOMENA:U skladu sa Zakonom o autorskim pravima (Službeni list CG,br.37/2011 i br.53/2016)  nije dozvoljeno preuzimanje i objavljivanje ovog teksta ili njegovih djelova bez saglasnosti autora.

Korišćeni izvori:

[1] O porijeklu Vasojevića je više vasojevićkih autora zapisalo da su etnički Srbi,pri tom ih povezujući sa lozom Nemanjića.Ovaj pokušaj falsifikata je potpuno razobličio publicista Rade Brakočević,uporednim objavljivanjem stranica knjige Pleme Vasojevičko koju je  falsifikujući rukopis prote Miloša Velimirovića  objavio Ratko Deletić,2003.godine u svojoj izdavačkoj kući Komovi (Andrijevica).Priređivač pravog-istinitog izdanja Pleme Vasojevičko po rukopisu prote Velimirovića,poznati publicista Rade Brakočević (rodom iz Šekulara,rođen u Beranama) rukovođen isključivo željom da  ukaže na falsifikate Deletića, učinio je napor da u potpunosti „ukloni mrlje“ sa izvornog rukopisa prote Miloša Velimirovića koje je Deletić nečasno htio saopštiti kao izvornu istinu ovog sveštenika.Brakčević će,priređujući  izdanje rukopisa Velimirovića (knjiga izašla iz štampe 2020.godine,Beograd) učiniti napor da čitaocima ukaže na sve falsifikate Ratka Deletića.Brakočević nam paralelno od stranice do stranice daje tekst Ratka Deletića i original (rukom pisani tekst) Velimirovića,direktno upoređujući svaku stranicu,svaki red,…predočavajući čitaocu Deletićeve nečasne radnje.U uvodniku knjige Brakočevića,koji potpisuje Jovica Krtinić u ime izdavača,stoji:“Zahvaljujući tome (misli na navedenu knjigu Brakočevića,prim.M.J),sada svako na veoma jednostavan način može provjeriti da li je nešto što je u davnini pisano rukom doslovno prenijeto i u „prekucanoj“štamparskoj formi.Izdanje knjige Pleme Vasojevičko prote Miloša Velimirovića,priređivača Ratka Deletića,je čist primjer niza falsifikata u odnosu na izvorni rukopis prote Velimirovića“,zapisuje Krtinić.

Kao ilustraciju jednog od falsifikata Deletića navodimo početak  rukopisa prote Velimirovića (str.1-knjige koju je priredio R.Brakočević),gdje je zapisao:“…nije bez osnova i ono…predanje koje kaže da je on bio (Starina Vaso,prim.Rade Brakočević) u srodstvu sa Arbanasima fisa Krastenićkoga i da se ovđe doselio sa donjega Drima iz Malesije“.No,umjesto ovih(navedenih-podcrtanih) riječi Velimirovića,Deletić bilježi veliku laž-falsifikat,koja apsolutno nije zapisana u rukopisu Velimirovića.Evo šta bilježi Deletić umjesto navedenog teksta Velimirovića:“Starina Vaso od koga vode porijeklo današnji Vasojevići,pojavio se u Lijevoj Rijeci,na Nožici ot prilike prije 350 godina.On se tu doselio po jednom predanju iz Smedereva,po drugom iz istočnih krajeva Srbije i po trećem iz Ercegovine.No,ma od kuda bilo  da se on ovđe doselio,mora biti da je to bio čovjek od ugleda,a nije bez osnova i ono predanje koje kaže da je Vaso doselio iz Prizrena i da je bio velikaš i srodnik Nemanjića...“.Velimirović u svom rukopisu ne pominje niti Srbiju,niti Smederevo.Posebno je interesantan dio falsifikata koji navodi Deletić: „...a nije bez osnova i ono predanje koje kaže da je Vaso doselio iz Prizrena i da je bio velikaš i srodnik Nemanjića..“ koji je falsifikator zapisao umjesto Velimirovićevog teksta koji glasi: nije bez osnova i ono…predanje koje kaže da je on bio (Starina Vaso,prim.Rade Brakočević) u srodstvu sa Arbanasima fisa Krastenićkoga i da se ovđe doselio sa donjega Drima iz Malesije.

Ovo je samo mali dio falsifikata Deletića,a autor ovog teksta sa zadovoljstvom preporučuje svim zainteresovanim čitaocima da potraže knjigu Brakočevića,koja je sa dosta teškoća ugledala svjetlost dana.Naravno,ključnu opstrukciju su pokušali učiniti neki Vasojevićki intelektualci,jer se time ruši njihovo izmišljeno predanje o srodstvu sa Nemanjićima.Veliki je broj dokumenata koji apsolutno potvrđuje pisanje prote Velimirovića. Čini se da nije teško dati odgovor na  pitanje porijekla Vasojevića,ali o tome drugom prilikom.Autor ovog teksta ima obimnu građu o porijeklu Vasojevića (i mimo one koja je do sada poznata-publikovana).Vjerujem da će biti i o tome detaljnije na ovom portalu.Uostalom,i Glasnik srbske slovenosti krajem prve polovine XX vijeka bilježi da prostor koji naseljavaju Vasojevići „je uglavnom naseljen Arbanasima“.Nije to tako davno bilo.To je bilo juče,vrijeme naših prađedova.

[2] Platon,Država.BIGZ,2002.

[3] Vladislav Skarić u Glasniku zemaljskog muzeja,br.XXXII,sv.3-4,Sarajevo,1918

[4] Vladislav Skarić u Zborniku o krsnom imenu ,Beograd,1985,str.288.

[5] Jovan Erdeljanović,Pleme Kuči u Crnoj Gori,Beograd 1904.godine

[6] Ćiro Truhelka,Larizam i krsna slava,u Zborniku o krsnoj slavi,Beograd,1985.godine,str.352.

[7] Isto,str.342.

[8] Vladislav Skarić u Zborniku o postanku krsnog imena,Beograd,1985.,str.287)

[9] Vlad.Skarić,Postanak krsnog imena,Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu,br.XXXII,Sarajevo,1912.,str.245-277

[10] Radoslav Grujić,Crkveni elementi krsne slave,u Zborniku o postanku krsnog imena,Beograd,1985.,str.409

*Radoslav M.Grujić (1878-1955) je rođen u Zemunu u Austrougarskoj.Studirao je pravo u Bečau,a zatim i filozofiku u Zagrebu.Predavao je istoriju Srpske crkve na Bogoslovskom fakultetu u Beogradu,ali je bio i profesor na filozofskom fakultetu u Skoplju.Bio je dopisni član Srpske kraljevske akdemije.Objavio je blizu 300 naučnih radova.Važio je za jednog od najboljih poznavalaca istorije Srpske crkve.

[11] Isto,str.414-415.

[12] Isto,str.417

[13] Isto,str.420

[14] Isto,str.421

[15] Isto,str.433

[16] Konstantin Jireček,Istorija Srba,I,Beograd,1952.g,str.102

[17] Aleksandar Mitrović,u Zborniku o krsnom imenu,Beograd 1985,str.276

[18] Milenko S.Filipović-Slava,služba ili krsno ime u pisanim izvorima do kraja XVIII vijeka,u Zborniku o krsnoj slavi,Beograd,1985,str.183.

[19] Slobodan Zečević,Praznik (Slava)u Sjeveroistočnoj Srbiji,u Zborniku o krsnoj slavi,Beograd,1985,str.122-123.

[20] Vuk Vrčević,Krsno ime,u Zborniku o krsnoj slavi,Beograd,1985.,str.29.

[21] Isto,str.35

[22] Vuk Karadžić,Krsno ime u Zborniku o krsnoj slavi,Beograd,1985.,str.7-9.

*Podaci koje iznosi Karadžić se odnose na staru Crnu Goru.

[23] Petar Ž.Petrović,Krsno ime u Zborniku o krsnoj slavi,Beograd,1985.,str.17

[24] Г.Фриллей,Современная Черногорiя,С.Петербург,1876.godine,str.73.

Autor je proveo u Crnoj Gori od 1868-1872.godine,gdje je u svom istraživanju posebna poglavlja posvetio njenoj istoriji i etnologiji.

[25] Nikola F.Pavković,Etnološka koncepcija nasleđivanja,Beograd,str.25-39

[26] Dimitrije Bogdanović,Krsna slava i svetosavski kult,u Zborniku radova o krsnoj slavi,Beograd,1985.,str.486-511

[27] Ćiro Truhelka,Glasnik skopskog naučnog društva,Skoplje,1925.,str.22 i dalje.

[28] Ćiro Truhelka,Testament gosta Radina,Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu,br.XXIII,Sarajevo,1911., str.60

[29] Danijel Sinani,O proučavanju krsnih slava u zborniku Arheološko-antropološke sveske 19,Beograd,2012.godine,str.176.

[30] И.С. Яастребов-Стара Сербiя и Албаныя (путевыя записки),стр.255-260

Autor bilježi:Kada su Sloveni počeli upadati u Ilirik i slavenzirati Eladu,ti bezbožnici su počeli protjerivati starosjedioce hrišćane sa svojih ognjišta.Hrišćani-Besi,Dakijci (Vlasi) i Dardanci su se skrivali u nepristupačna planinska mjesta bježeći od Slovena.Zato ih nije bilo u blizini puteva koji su vodili od Lješa prema Prizrenu.U tim zabitim područjima su ostali tragovi  razvalina njihovih crkava i manastira.Te crkve nijesu radili progonitelji,jer su one bile najprije porušene,a zatim od progonitelja obnovljene,kao npr.crkva u Rašu(kod Skadra),Crka na Zlatici blizu grada Duklje (današnje Podgorice),crkve u Mazaraku,Krajini i niz drugih crkava.Sve te crkve su obnavljane od progonitelja,kada su ovi primili hrišćanstvo.Protjerivanje hrišćana je bilo posebno izraženo  u vrijeme izvjesnog Ratimira (700-730) godine,kada ih je htio istrijebiti sa lica zemlje(str.187).Jastrebov dalje bilježi,da tvrdnje da su Dardanci navodno Sloveni je bez bilo kakvog osnova,jer “njihovi običaji nose pečat starine”.Ovaj autor dalje pominje i Svevlada (640-660) godine,koji je razgonio hrišćane i razna zla im činio.

Hrišćani su ostavljajući svoju plodnu zemlju u ravnici se nastanjivali  u nepristupačne planinske krajeve,gradeći sebi nove gradove,utvrđenja i zamkove (Istraživanja arheologa obavljena u drugoj polovini XIX i početkom XX vijeka su pokazala da su nađeni ostaci crkava,manastira, gradova,posuđa,alata,itd iz tog vremena,što je pripadalo starobalkanskim narodima-prim.M.J).Svako ko je mogao,bježao je od njihove ruke.I dugi vladari srpskoga roda su konstantno proganjali i mučili hrišćane,navodi Jastrebov.

Autor,dalje bilježi:”Eto,zašto smo vidjeli toliko građevina,manastira,tvrđava,citadela u Gornjoj Albaniji (Pojam Gornja Albanija se odnosio na teritoriju podprokletijskih Arbanasa-prim.M.J).Dardani i Besi hrišćani u vrijeme vladanja Rima,ali i zatečeno romanizovano stanovništvo koje su Srbi zatekli u primorskim oblastima nijesu mogli prihvatiti srpski jaram,te su izbjegli u neosvojive planine.Zato se i vide ruševine antičkih gradova u Rašu(kod Skadra),Sardu,Krajini,Zlatici (danas kod Podgorice) itd. u ravnicama sa kojih je protjerano staro stanovništvo.U ovim okolnostima je bilo teško sačuvati tradiciju kroz podatke episkopa rimskih,jer je sve uništavano,što se moglo uništiti…Zato i ne nalazimo crkvenih istoričara koji svjedoče o ovom teškom vremenu za hrišćanstvo”.Jastrbov navodi i još interesantnih podataka iz tog vremena,zapisujući da je “srpski kralj Svjatopoljk obavio krštenje sa svojim narodom,što je izazvalo veliko zadovoljstvo i radost kod protjeranog i ugnjetavanog naroda,koji se opet počeo vraćati u ravnice.On je,čak i naredio svojim podanicima da se vrate u svoje staro prebivalište,da obnove kuće i gradove i sve što je razrušeno.Tada su obnovljene i sve episkopije u Albanije”.

     Pisanje Jastrebova očito rasvjetljava dio naše istorijske prošlosti,a posebno nemilosrdnost bezbožnika koji su rušili sve pred sobom,uništavajući tragove zatečenog hrišćanstva u Duklji i Albaniji,uništavajući njihove crkve,manastiri,pisane tragove,..Interesantno je,da će progonitelji upravo od prognanih pimiti hrišćanstvo,a zatim sa njima obnavljati svetinje koje su im rušili.Normalno je da su tada progonitelji primali i hrišćanske običaje,koji ih i do dana današnjeg prate.

[31] Ž.Zajer,Širenje hrišćanstva na Balkanu od I do V vijeka,u Zborniku:Knjiga o Balkanu,Beograd 1936.godine.,str.78-79.

Ovaj autor je zapisao,da je pokrštavanje jednog dijela Gota obavljeno još u IV vijeku.Sem toga,Balkansko poluostrvo je  V vijeku bilo ne samo hrišćansko,već je propovijedalo Jevanđelje kod osvajača,pa čak i u daleke zemlje iz kojih su osvajačili stizali.Čitavih 150 godina nakon toga su počeli prodirati Sloveni na Balkan.Oni će poslije mnogih pustošenja,najzad pasti pod moralni uticaj pobijeđenih naroda i kao Goti preći u vjeru Hristovu (Zajer,str.80).

[32] Spasoje Vasiljev,Mitologija drevnih Slovena,Dječja knjiga,Beograd,1990.,str.499-500.

[33] Sofija Kalezić-Đuričković,Matica Crnogorska,br.76,2018.,str.490

[34] Balkanikus,Albanski problem i Austrougarska,Beograd,1913.,str.23

[35]  Hyacinthe Hecquard,Huate Albanie ou Gegarie,Paris,1858.,str.269.

[36] Mari Edith Durham,Twenty yeari of Balkan Tangle,London,1920,str.21-23

[37] Milenko S.Filipović-Slava,služba ili krsno ime u pisanim izvorima do kraja XVIII vijeka,u Zborniku o krsnoj slavi,Beograd 1985.,str.177-178.

Ovaj autor bilježi da je 1230.godine na otoku Krku(po dokumentima sa tog otoka)zabilježeni elementi slave,gdje se pominje izvjesni Juraj Parijažić,koji je imao ličnu porodičnu slavu sv.Juraj,koji se dalje prenosio u nasledstvo.

[38] Sveti Nikola je rođen u III vijeku u Potari u Maloj Aziji.Roditelji su mu bili hrišćani.Kada su mu roditelji umrli imovinu je podijelio sirotinji.Bio je zaštitnik đece,pomoraca,đevojaka,siromaha, studenata,ljekarnika (u to vrijeme,onih koji su liječili travama),pekara,ribara,zatvorenika, trgovaca,putnika,bolesnika.Veoma mlad je postao biskup crkve u Miri (Mala Azija).Umro je 6.decembra 327.godine i sahranjen u Miri,u Maloj Aziji.Kosti su mu 1087.godine prenešene u Bari(Italija),zbog opasnosti od turskih osvajanja.Već od IX-XI vijeka je bio jedan od najčešćih i najomiljenijih svetitelja crkve.

(Izvor:Marko Dragić,Sveti Nikola u hrvatskoj katoličkoj tradiciji,kulturi i baštini,Zbornik Filoz.fakulteta u Splitu,12.12.2009.,str.36-37.)

[39] Robert Elsie,Directionary of Albanian Religion,Mytology,and Folk Culture,London,2001.,  str.189

[40] fra Lovro Mihavčić,Po Albaniji-dojmovi s puta,Zagreb,1911,str.98-100

[41] Jakov Slišković,Albanija i Makedonija,Sarajevo,1904.,str.52

[42] Marko Miljanov,Život i običaji Arbanasa,Beograd,1907.(priredio dr Ljubomir Kovačević),str.73.

Napomena:Podatak koji navodi M.Miljanov,da Šaljani slave svetog Jovana Jevanđelistu,je djelimično tačan.Naime,kao su ilirska plemena Dardani i Besi zatekli na području današnje Šalje starosjedioce porijekla tračkog,koji su imali svoje porodične zaštitnike ili krsne slave,to je radi boljih odnosa između starosjedioca i doseljenika (Besa i Dardana) dogovoreno da pored svoje slave svi zajedno obilježe zajedničku slavu(zajedničkog zaštitnika) sv.Jovana Jevanđelistu.Ove podatke je autor dobio od Đerđa Nikolinog Haruša,tokom posjeta Šalji.No,Šaljani Arbanasi su zadržali i svoju prastaru slavu koju i danas svi obilježavaju sa velikim brojem zvanica i obilatim trpezama.

[43] Gedeon Jurišić,Dečanski prvenac,Novi Sad,1852.,str.88

U svojoj knjizi Jurišić bilježi „da su Rugovci prešli iz katoličanstva u islam polovinom XIX vijeka“,što se podudara sa vremaenom nasilnog prevođenja veličkih Šaljana u pravoslavlje.Dečanski arhiepiskop Serafim Ristić je polovinom XIX vijeka u svom djelu Plač Stare Srbije(str.46) zapisao da je slava Šaljana sv.Arhanđel Mihailo.Ovaj svetac se ne pojavljuje kao zaštitnik,tj.krsna slava porodica ilirskog porijekla u Šalji,ali autoru ovog teksta stari pamtiše u Šalji nijesu mogli potvrditi da je ova slava postojala ni kod starobalkanskog stanovništva koje su Šaljani zatekli polovinom XV vijeka doseljavanjem iz mjesta Široka kod Skadra.

[44] Napmena:Podatak o praznovanju slave sedam dana, koji je zabilježio Jovićević se ne odnosi na sva plemena sjevernih Arbanasa,već je bio prisutan kod plemena Hoti,Grude i Kastrati.Ovaj podatak  ne pominje ni poznati albanski etnolog Eqrem Qabej,kao najbolji poznavalac etnologije Albanaca.Tvrdnju Jovićevića nijesu pomenuli ni moji sagovornici u Šalji.Vjerovatno je Jovićević pogrešno zaključio,znajući da je pored navedenih plemena samo još pleme Škrelja nekada slavu praznovalo sedam dana.

[45] Andrija Jovićević,Malesija,CID,Beograd,1997.,str.125-127.